بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي هنر[1] . كتابخانه‌هاي هنر يكي از انواع كتابخانه‌هاي تخصصي هستند كه هدف آنها گردآوري، ذخيره، و ايجاد امكان دسترسي به اطلاعات در زمينه هنرهاي تجسمي يا هنرهاي زيبا، شامل معماري، نقاشي، عكاسي، طراحي، پيكره‌سازي، هنرهاي تزييني، نساجي، شيشه‌گري، سراميك‌سازي، و طراحي داخلي است (11؛ 475:14-476).

تاريخچه. كتابخانه‌هاي هنر بيش از 300 سال قدمت دارند و به‌نظر مي‌رسد اين اصطلاح نخستين بار در 1871 براي كتابخانه هنرستان سان فرانسيسكو[2]  به‌كار رفته است؛ و در اواخر قرن 19 نيز توسط برخي سازمان‌هاي امريكايي مورداستفاده قرار گرفت. از 1908 يان وريت، كتابدار موزه هنر سينسيناتي، اهميت كتابخانه‌هاي هنر به‌عنوان كتابخانه عمومي را مطرح كرد. از آن زمان به بعد خصوصآ در اواسط دهه 1960، كتابخانه‌هاي هنر در تمام اروپاي غربي و امريكاي شمالي به شكوفايي رسيدند. انجمن كتابخانه‌هاي هنر انگليس و ايرلند[3]  در 1969 به‌منظور گسترش كتابداري هنر به‌وجود آمد و به مبادله اطلاعات و منابع مربوط به هنر پرداخت. در 1972 مشابه اين انجمن در امريكاي شمالي به‌نام جامعه كتابخانه‌هاي هنر امريكاي شمالي ايجاد شد.

در انگلستان اكثر كتابخانه‌هاي هنر در مراكز آموزش عالي قرار دارند. از كتابخانه‌هاي تخصصي هنر انگستان در سطح ملي مي‌توان كتابخانه معماري بريتانيا در مؤسسه سلطنتي معماري بريتانيا[4]  را نام برد.

كتابخانه‌هاي هنر در اين كشور در اواخر دهه 1980 دستخوش تغييرات زيادي شدند. كاهش منابع مالي و تغيير سياست‌ها و تعيين اولويت‌هاي جديد نظير خودكارسازي، ارائه خدمات به اقليت‌هاي نژادي، و جز آن تأثير بسزايي بر تمامي كتابخانه‌ها داشته است. كتابخانه ملي هنر در موزه ويكتوريا و آلبرت از كتابخانه‌هاي قديمي در زمينه هنر در انگلستان به‌شمار مي‌رود. هدف اين كتابخانه ارائه منابع هنرهاي زيبا و تزييني دنيا در دوره‌هاي مختلف است (9: 571-600؛ 10: 58-60).

در ايران كتابخانه دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران، از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي دانشگاهي در اين حوزه است. در 1319 احداث مدرسه صنايع مستظرفه به‌دست كمال‌الملك، مقدمه تأسيس هنركده دانشگاه تهران شد. اين مدرسه از 1328 به دانشكده هنرهاي زيبا تغيير نام داد. دانشكده هنرهاي زيبا در بدو تأسيس در رشته‌هاي معماري، نقاشي، و مجسمه‌سازي فعاليت داشت. اما هم‌اكنون در رشته‌هاي شهرسازي، معماري، نقاشي و مجسمه‌سازي، ارتباط تصويري و عكاسي، طراحي صنعتي، و هنرهاي نمايشي فعاليت دارد. تغيير و رشد دانشكده بر كتابخانه هم تأثير داشته است. در حال حاضر كتابخانه با مجموعه‌اي در حدود 45000 عنوان كتاب فارسي و لاتين و 10000 ماده ديداري ـ شنيداري نظير اسلايد، فيلم، نوار، ريزبرگه، صفحه، و جز آن پذيراي دانشجويان تمام رشته‌هاي هنري است. مجموعه كتابخانه چهار رشته اصلي معماري، برنامه‌ريزي شهري و منطقه‌اي، هنرهاي كاربردي (هنرهاي دراماتيك، تئاتر، نمايش)، و هنرهاي تجسمي (نقاشي، عكاسي، گرافيك، طراحي صنعتي) را تحت‌پوشش قرار مي‌دهد (4: 16-17؛ 13).

كتابخانه جهت نگهداري و استفاده از مواد ديداري ـ شنيداري از تجهيزات مناسب برخوردار است، اما از آنجا كه منابع بسيار محدودند و نگهداري آنها دشوار و پرهزينه است، ارائه خدمات به مراجعه‌كنندگان بسيار محدود خواهد بود.

از ديگر كتابخانه‌هاي مهم هنر در ايران كتابخانه‌هاي دانشگاه هنر است كه نخستين دانشگاه تخصصي هنر در ايران و از بزرگ‌ترين دانشگاه‌هاي هنر در خاورميانه است. اين دانشگاه در 1358 با ادغام 5 مؤسسه آموزشي (هنركده موسيقي ملي، هنرستان عالي موسيقي، دانشكده هنرهاي دراماتيك، دانشكده هنرهاي تزييني، و دانشگاه فارابي) به‌نام مجتمع دانشگاهي هنر ايجاد شد. اين مجتمع در 1362 رسمآ فعاليت خود را آغاز كرد و كتابخانه آن بيش از 41000 كتاب فارسي، 7800 كتاب لاتين، 100 عنوان مجله فارسي، و 20 عنوان مجله لاتين در اختيار داشت. اين مجتمع در 1370 به دانشگاه هنر تغيير نام يافت. كتابخانه‌هاي اين دانشگاه مجموعه‌هاي بسيار غني دارند. كتابخانه مركزي دانشگاه در ساختمان دانشكده هنرهاي كاربردي قرار دارد و در ارائه خدمات كتابخانه‌اي به اعضاي هيئت علمي، دانشجويان، و پژوهشگران خارج از دانشگاه فعال است. مجموعه كتابخانه بالغ بر 24500 عنوان كتاب فارسي و 23000 عنوان كتاب لاتين، حدود 80 عنوان نشريه فارسي و لاتين، 150 حلقه نوار، و 150000 اسلايد در رشته‌هاي مختلف هنري است (6).

دانشكده هنرهاي تجسمي دانشگاه هنر و كتابخانه آن از 1375 تاكنون در رشته‌هاي عكاسي، ارتباط تصويري، نقاشي، مجسمه‌سازي، و تصويرسازي در محل پرديس كرج فعاليت دارند. در حال حاضر كتابخانه دانشكده داراي 3000 جلد كتاب فارسي و 3200 جلد كتاب لاتين است.

دانشكده سينما و تئاتر دانشگاه هنر در 1343 باعنوان هنركده هنرهاي دراماتيك تأسيس و در 1346 رشته‌هاي سينما و تئاتر به آن افزوده شد و به دانشكده هنرهاي دراماتيك تغيير نام يافت. پس از انقلاب اسلامي (1357) با چند دانشكده هنري ديگر ادغام شد و دانشكده سينما و تئاتر نام گرفت. كتابخانه اين دانشكده داراي 10000 جلد كتاب فارسي و 3000 جلد كتاب لاتين است.

دانشكده هنرهاي تزييني دانشگاه هنر در 1319 با برنامه‌هاي آموزشي براي رشته‌هاي نقاشي، معماري، و مجسمه‌سازي و با توجه صرف به برنامه‌هاي آكادميك اروپايي پا گرفت و در 1339 به‌نام دانشكده هنرهاي تزييني خوانده شد. اين دانشكده بيشتر به هنرهاي كاربردي مانند نقش و بافت پارچه، نقاشي تزييني، سراميك، ارتباط تصويري، معماري داخلي، و نظاير اينها توجه داشت. پس از انقلاب اسلامي با ادغام چند مؤسسه آموزشي هنري، اين مركز آموزشي با نام دانشكده هنرهاي تجسمي و كاربردي در مجتمع دانشگاهي هنر به فعاليت خود ادامه داده است. امروز در رشته‌هاي طراحي صنعتي، صنايع دستي، نقش و چاپ پارچه، و جز آن به فعاليت مشغول است. كتابخانه اين دانشكده داراي 20000 جلد كتاب فارسي و 20000 جلد كتاب لاتين است (1: 275-279).

از ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي هنر در ايران مي‌توان به كتابخانه فرهنگستان هنر اشاره كرد. اين كتابخانه فعاليت خود را از 1381 آغاز كرد. مجموعه كتابخانه بالغ بر 3000 جلد كتاب فارسي و 4000 جلد كتاب لاتين در زمينه هنرهاي تجسمي و هنرهاي كاربردي نظير نقاشي، خوشنويسي، تئاتر، سينما، نمايش، معماري، شهرسازي، فرش، و نظاير اينهاست (7: 33؛ 8: 44).

از قديمي‌ترين كتابخانه‌ها در زمينه تاريخ هنر، كتابخانه موزه ملي ايران است. اين موزه در سال 1306ش. تأسيس شده است. ساختمان قديم موزه به نمايش آثار دوران باستان، و ساختمان مجاور آن به دوران اسلامي اختصاص دارد. از ابتدا مكاني جهت كتابخانه به‌نام كتابخانه باستان‌شناسي در ساختمان موزه منظور شد. اين كتابخانه به‌عنوان تأمين‌كننده نياز تحقيقاتي كارمندان موزه و اداره باستان‌شناسي آغاز به‌كار كرد. اين كتابخانه مهم‌ترين كتابخانه تخصصي كشور از نظر تاريخ هنر و باستان‌شناسي ايران و كشورهاي مجاور است و پاسخگوي نيازهاي تحقيقاتي كارمندان، محققان، دانشجويان، و علاقه‌مندان به رشته‌هاي باستان‌شناسي و تاريخ هنر است. كتابخانه داراي منابع اطلاعاتي كتابي و غيركتابي نظير فهرست اشياي باستاني، فهرست‌هاي نمايشگاهي، گزارش‌هاي حفاري ايران و كشورهاي همجوار و منابعي در زمينه‌هاي معماري، سفالگري، فلزكاري، شيشه‌گري، تزيينات ساختمان‌ها، مجسمه‌هاي سنگي، كتيبه‌ها، و نظاير اينهاست (5: 1-2).

كتابخانه و موزه ملي ملك از مدت‌ها قبل به جمع‌آوري مجموعه‌اي از بهترين آثار هنرمندان بنام ايران و جهان همت كرده است. مجموعه موزه و كتابخانه شامل تالارهاي فرش، تمبر، آثار هنري، ابزار نجومي، مرقعات و مكتوبات به خط خوشنويسان، كتاب‌هاي خطي، دستخط‌ها، و جز آن است. قديمي‌ترين و نفيس‌ترين تمبرها؛ بهترين تابلوهاي نقاشي از كمال‌الملك و ديگر مشاهير هنر؛ صنايع دستي اعم از چوبي، فلزي، سنگي، قلمدان، مينياتور؛ مسكوكات طلا و نقره؛ و كتيبه در اين كتابخانه ديده مي‌شود (2: 6؛ 3: 40-41).

ويژگي‌هاي خاص منابع كتابخانه‌هاي هنر. منابع كتابخانه‌هاي هنر عمومآ شامل تك‌نگاشت‌ها و نشريات ادواري در زمينه هنر، معماري و در برخي موارد باستان‌شناسي يا مردم‌شناسي و منابع جامع هنرهاي تجسمي است. متون هنري در شكل و قالب‌هاي گوناگون و ابعاد بزرگ ارائه مي‌شوند و تنظيم آنها در قفسه‌ها و مطالعه آنها نياز به تسهيلات خاصي دارد.

فهرست‌هاي نمايشگاه‌هاي هنر و مجموعه‌هاي هنري از مهم‌ترين و ضروري‌ترين منابع كتابخانه‌هاي هنر به‌شمار مي‌روند. بسياري از اين فهرست‌ها كه در رديف منابع ميرا قرار مي‌گيرند، اساس منابع اكثر كتابخانه‌هاي هنر را تشكيل مي‌دهند. نسخه اصلي منابع هنرهاي ديداري (مانند تابلوهاي نقاشي) در كتابخانه‌ها كمتر ديده مي‌شود و اغلب كاربران با كپي نسخه اصل منابع در ارتباط هستند. مجموعه بررسي‌هاي عكاسي آثار هنري براي تاريخ‌شناسان هنر، هنرمندان حرفه‌اي، دانشجويان هنر، و كتابداران موزه‌ها ضروري است. در اكثر دانشگاه‌ها، مدارس عالي، و موزه‌ها علاوه بر عكس‌ها، مجموعه‌هايي از اسلايدهاي رنگي آثار هنري، نوارهاي ويدئويي، فيلم‌هاي تصاوير متحرك، ريزبرگه‌ها، و ريزفيلم‌ها وجود دارد كه منابع ديداري و متني را تشكيل مي‌دهد. مديريت اين منابع غيركتابي مشكلاتي را به‌همراه دارد كه تسهيلات كتابخانه‌ها در رفع آنها مؤثر هستند (14: 476- 477). علاوه بر اينها، ديگر آثار زودگذر چاپي، كتاب‌هاي هنرمندان، اختراعات، طرح‌هاي ثبت شده، و كم و بيش مواد منتشر شده غيررسمي در مجموعه‌هاي هنر نگهداري مي‌شوند. كنترل اطلاعات كتابشناختي مواد فوق با مشكلات خاصي همراه است كه بسياري از آنها همچنان لاينحل باقي مانده است. همچنين گردآوري، سازماندهي، و حفاظت منابع كمياب نظير طرح‌ها، نقشه‌ها، و نمونه‌هاي آثار هنري و تجاري در كتابخانه‌هاي هنر، تخصص، تجربه، و تجهيزات خاصي را طلب مي‌كند. آلودگي‌ها، آب، حشرات، و آفت‌ها از جمله مشكلاتي است كه اين كتابخانه‌ها با آن روبه‌رو هستند.

تفاوت مجموعه اين كتابخانه‌ها كه اغلب شامل منابع غيرسنتي متني و ديداري هستند، موجب شد تا نقش ويژه كتابدار هنر در كنفرانس جامعه كتابخانه‌هاي هنري امريكاي شمالي در 1998 مطرح شود.

همچنين رهنمودهايي درباره موجودي، كاركنان، و مديريت عمومي كتابخانه‌هاي هنر توسط جامعه كتابخانه‌هاي هنر انگليس و ايرلند در 1990، و جامعه كتابخانه‌هاي هنر امريكاي شمالي در 1993 منتشر شده كه به كتابداران اين كتابخانه‌ها در تدوين استانداردهاي تخصصي كمك مي‌كند.

كتابخانه‌هاي هنر در سطح محلي، ملي، و بين‌المللي به‌طور رسمي و غيررسمي همكاري نزديكي دارند. وجود انجمن‌هاي فعال حرفه‌اي كتابداران هنر در دنيا گواه بر اين مدعاست. بخش كتابخانه‌هاي هنر ايفلا نيز يك كانون بين‌المللي ايجاد كرده است (12: 17-18).

پيشرفت فناوري نوين اطلاعاتي در چند دهه اخير مزايايي براي كتابخانه‌هاي هنر به‌همراه داشته است. در حال حاضر بسياري از منابع بر روي لوح‌هاي فشرده در دسترس هستند و حتي شبكه‌هاي جهاني با سرعت و توانايي بالاتر امكان بازيابي تصاوير با كيفيت خوب را از پايگاه‌هاي اطلاعاتي از دور دست فراهم مي‌كنند.

 مآخذ: 1) پژوهشنامه دانشگاه هنر. زيرنظر معاونت پژوهشي دانشگاه هنر. تهران: دانشگاه هنر، 1378؛ 2) "جست‌وجوي هزاران راز در موزه ملك: گزارش رسالت از كتابخانه و موزه ملك". رسالت. 11 تير 1380؛ 3) خضرايي‌راد، عيسي. "درباره كتابخانه و موزه ملك چه مي‌دانيد؟". حرم. ج 9، 63-64 (1378): 40-41؛ 4) شاهزاده‌آراني، حسن. "نگاهي به كتابخانه موزه ملي ايران". كتاب ماه (كليات). دوره سوم، 30 (1379): 16-17؛ 5) شناسان سال 1383 دانشگاه تهران. تهران: تبلور، 1383؛ 6) صادقيان، زهرا. كتابخانه مركزي دانشگاه هنر، تهران. مصاحبه. 5 شهريور 1384؛ 7) "فرهنگستان هنر در سالي كه گذشت". خبرنامه فرهنگستان هنر. س. دوم، 15 (1382): 33؛ 8) همان. س. دوم، 16 (1382): 44؛

9) Freitag, Wolfgang M. "Art Libraries & Collections". Encyclopedia of Library and Information Science. [Dekker]. Vol.1, PP. 571-621; 10) Houghton, Beth. "Art Libraries". In British Librarianship and Information Work, 1986-1990. [England]: Library Association Publishing, [sd], PP.58-70; 11) Juengling, Pamela; Kelly, James. "Library as Place Subgroup": Music/Fine/Visuals Arts/Business/Management Library". [On-line]. Available: http://www.Library.Umass. edu/plan/liplace.htm. [12 Dec. 2004]; 12) Shorley, Deborah. "Art Libraries". International Library and Information Science. PP. 17-18; 13) "University of Tehran: Academic Centers". [On-line]. Available: http://www.ut.ac.ir/faculties/ fine-arts/ background.htm. [12 Nov. 2004]; 14) Walker, William B."Art Libraries:International & Interdisciplinary". Special Libraries, Vol. 69, No.12 (Dec. 1978): 475-481.

  ويدا بزرگ‌چمي