بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي منطقه‌اي[1] . اين كتابخانه‌ها، كتابخانه‌هاي عمومي يا تخصصي بزرگي هستند كه با فراهم آوردن منابع كتابخانه‌اي به‌صورت گسترده، امكان دسترسي يكسان براي تمامي شهروندان يك منطقه و همچنين كتابخانه‌هاي كوچك محلي را تدارك مي‌بينند. اين‌گونه كتابخانه‌ها كه برخي شكل توسعه يافته كتابخانه‌هاي عمومي هستند، با حمايت مالي شهرداري‌ها و يا دولت‌هاي محلي اداره مي‌شوند.

كتابخانه منطقه‌اي در امريكا، كتابخانه عمومي بزرگي است كه با سرمايه عمومي ايجاد شده و يك سازمان دولتي آن را اداره مي‌كند و هدف آن رفع نيازهاي اطلاعاتي يك منطقه است (11: ذيل واژه).

تاريخچه. كتابخانه‌هاي منطقه‌اي به‌دنبال توسعه خدمات كتابخانه‌هاي عمومي شكل گرفتند. تاريخ آغاز به‌كار اين‌گونه كتابخانه‌ها معلوم نيست، فقط مي‌دانيم كه در نتيجه رشد كتابخانه‌هاي عمومي و تحول كمّي و كيفي خدمات آنها و نياز به افزايش كارآيي يا اثربخشي آنها، الگوي جديدي براي توسعه كتابخانه‌هاي عمومي پديد آمد. اين الگو كتابخانه منطقه‌اي نام داشت.

كتابخانه فرهنگستان علوم روسيه[2]  كه در 1714 در شهر سن‌پترزبورگ تأسيس شد و نخستين كتابخانه عمومي بزرگ در روسيه شمرده مي‌شود، امروزه به‌عنوان يك كتابخانه منطقه‌اي در زمينه علوم جايگاه مهمي دارد (4). نمونه ديگري از كتابخانه‌هاي منطقه‌اي علوم در روسيه كتابخانه منطقه‌اي جامع علوم آلتايي[3]  در غرب سيبري است كه تأسيس آن به 1888 باز مي‌گردد (3).

در 1931، در ايالت ميشيگان امريكا براي نخستين بار قانون تأسيس كتابخانه‌هاي منطقه‌اي به تصويب رسيد و در مدت كوتاهي در ساير ايالت‌هاي اين كشور گسترش يافت. در اين كشور، كتابخانه‌هاي منطقه‌اي موظف هستند با فعال نگهداشتن كتابخانه‌هاي تحت پوشش خود قابليت‌هاي آنها را افزايش دهند و دسترسي به آنها را آسان كنند و سرعت بخشند. به‌اين منظور، كتابخانه منطقه‌اي ايالت پنسيلوانيا طرحي براي گسترش خدمات به كتابخانه‌هاي كوچك محلي و مناطق دورافتاده اجرا كرد تا ساكنان اين نواحي نيز مانند ساكنان مناطق شهري از منابع كتابخانه‌اي بهره‌مند شوند (10: ج 8، ص 333-335).

كتابخانه عمومي پرنس آلبرت در كانادا كه نخستين كتابخانه منطقه‌اي در اين كشور به‌شمار مي‌رود، با حمايت دولتي در 1950 شكل گرفت و هفت منطقه وسيع را زير پوشش خدمات خود قرار داد (14).

برخي كتابخانه‌هاي منطقه‌اي تخصصي هستند، مانند هشت كتابخانه منطقه‌اي پزشكي در امريكا كه زيرنظر كتابخانه ملي پزشكي آن كشور قرار دارند و همراه با آن شبكه ملي كتابخانه‌هاي پزشكي (ان.ان.ال.ام.)[4]  اين كشور را مي‌سازند. اين كتابخانه‌ها با هدف گسترش علوم پزشكي و توسعه سلامت جامعه مي‌كوشند امكان دستيابي آسان به منابع موردنياز را براي متخصصان فراهم سازند (8).

كتابخانه‌هاي منطقه‌اي براي نابينايان و معلولان جسمي[5] ، همراه با كتابخانه ملي نابينايان و معلولان جسمي امريكا در 1931 تأسيس شد و كتابخانه‌هاي منطقه‌اي وابسته به آن امكان دسترسي به منابع را براي واجدين شرايط فراهم آورد (7).

كتابخانه‌هاي منطقه‌اي به نهادها و سازمان‌ها تعلق دارند، مانند كتابخانه مركزي اتحاديه اروپا[6]  كه با هدف ارائه خدمات تخصصي و تحقيقاتي به اعضاي اتحاديه بنا شده است (5).

از كتابخانه‌هاي منطقه‌اي علمي و دانشگاهي ايران مي‌توان به كتابخانه منطقه‌اي علوم و تكنولوژي شيراز اشاره كرد كه هدف اوليه آن تهيه، توليد، و اشاعه اطلاعات ميان دانشمندان، محققان، و دانشجويان دوره‌هاي عالي ايران و ساير كشورهاي منطقه يعني آسياي مركزي و خاورميانه است (2: 87-95؛ 1: ذيل "كتابخانه‌هاي منطقه‌اي").

شوراي بين‌المللي آرشيو (ايكا) كه در 1948 تأسيس شد، نمونه‌اي از انجمن‌هاي بين‌المللي است كه در زمينه آرشيو با مراكز آرشيو منطقه‌اي وابسته به خود همكاري مي‌كند (9) و تلاش مستمري در ارتقا، حفظ، و گسترش منابع و مواد آرشيوي دارد. توليد انتشارات و جزوه‌هاي تخصصي درباره مديريت مجموعه آرشيو، برگزاري كميته‌هاي مختلف در جهت ارتقاي كمي و كيفي آرشيوها، و خدمات گسترده به آرشيوهاي منطقه‌اي وابسته به خود گوشه‌اي از فعاليت‌هاي اين مركز است (12: 233-234).

نمونه ديگر، مركز آموزش و پژوهش‌هاي آماري،اقتصادي، و اجتماعي براي كشورهاي اسلامي[7]  است كه در 1969 شروع به فعاليت كرد. مركز اين كتابخانه در كشور تركيه و در شهر آنكارا واقع شده است. اين كتابخانه به‌عنوان كتابخانه منطقه‌اي كشورهاي اسلامي خدمات گسترده‌اي در اختيار مدرسه‌هاي تحقيقاتي عضو قرار مي‌دهد (13).

وضعيت كنوني. نظام‌هاي اطلاعاتي و اطلاع‌رساني و به تبع آن مراكز اطلاع‌رساني و كتابخانه‌ها در جهان، يكسان رشد نكرده‌اند. كشورهاي در حال توسعه و يا جهان سوم بيشتر مصرف‌كننده اطلاعات هستند. معهذا، در اين كشورها براي ارتقاي نظام اطلاعاتي و كتابخانه‌ها قدم‌هاي مثبتي برداشته شده است. در كنفرانس كتابخانه‌هاي عمومي و آموزشگاهي كشورهاي افريقايي و عربي[8]  كه در سپتامبر 2001 با حمايت ايفلا و يونسكو در رباط، پايتخت مراكش، برگزار شد راه‌حل‌هايي براي توسعه كتابخانه‌هاي منطقه‌اي ارائه شد كه خود پيش‌زمينه‌اي براي گسترش اين گونه كتابخانه‌هاست (6).

در ساير نقاط جهان نيز به فراخور دسترسي به فناوري‌هاي جديد اطلاعاتي، رشد كتابخانه‌هاي منطقه‌اي به‌جهت كاهش هزينه‌ها در ارائه خدمات و دستيابي به نظامي منسجم در ارائه اطلاعات با استقبال روبه‌رو شده است؛ اين امر به‌ويژه با ايجاد مراكز اطلاع‌رساني پيوسته در جهت تحقق اهداف موردنظر به‌سرعت روبه‌گسترش است.

 مآخذ: 1) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "كتابخانه‌هاي منطقه‌اي"؛ 2) مهراد، جعفر. "سياست‌هاي هماهنگ اطلاع‌رساني در كشورهاي اسلامي: نقش كتابخانه منطقه‌اي علوم و تكنولوژي". در مجموعه مقالات كامليس 4 (تهران 29-36 خرداد 1374). زيرنظر عباس حرّي؛ به كوشش عبدالله نجفي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1374، ص 87-95؛

3) "ALTAI Regional Universal Library". [On-line]. Available:http://arw.dcn-asu.ru/autors/ partners/library/index. html. [26 Jul.2003]; 4) "Brief History and Basic Function of the Russian Academy of Scientific Library". [On-line]. Available: http://www.csa.ru/BAN/history.html.[26Jul.2003]; 5) "Centeral Library of the European Commission". [On- line]. Available: http:// europa. eu.int/comm/libraries/index. htm. [26 Jul. 2003]; 6) Gill, Phillip. "Report". In Pan African/Pan Arab Countries Conference on Public and School Libraries (Robat, Morocco: 19-22 September 2001) [On-line]. Available: http:// www.ifla. org./vII/s8/rabart.htm. [3 Aug. 2003]; 7) "The National Cooperative Network", 2001.[On-line]. Available: http://www.loc.gov/nls/ reference/ factsheets/network.html.[8Aug.2003]; 8) "National Network of Libraries of Medicine", 2002. [On-line].Available: http:// www.nlm.nih.gov/pubs/ factsheets/nnlm.html. [8 Aug.2003]; 9) "Pacific Regional Branch International Council on Archives". [On-line]. Available: http://www.archivenet.gov. au/archives/ parbica-main.htm. [3Aug.2003]; 10) Potter, Donald C. "Extension Work, Public Library". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 8, PP.330-336; 11) Reitz, Joan M. On-line Dictionary of Library and Information Science (ODLIS). S.V. "Reginal Libraries". [On-line]. Available: http://lu.com/odlis/index.cfm. [2 Aug. 2003]; 12) Roper, Michael. "International Council on Archives". International Encyclopedia of Information and Library Science. PP.233-234; 13) "SESRICIC: Statistical, Economic and Social Research and Training of Islamic Countries". [On-line]. Available: http:/sesrtcic.org/library/ default.shtml. [26 Jul.2003]; 14) "Wapiti Regional Library history". [On-line]. Available: http:// www. panet.pa.sk.ca/ default.htm. [26 Jul.2003].

          مينو گلباغي