ابوالخیرخان قزاق نویسنده (ها) : مجید سمیعی

اَبوالْخِیرْخانِ قَزّاق، پسر آیرش پسر آچه (۱۱۰۴-۱۱۶۱ ق / ۱۶۹۳- ۱۷۴۸ م)، رئیس یكی از قبایل قزاق كه با پذیرفتن تابعیت روسیه زمینۀ نفوذ آن دولت را در تركستان فراهم كرد. قزاقها طی سدۀ ۱۷ م وحدت خود را از دست دادند و برحسب ارشدیت شاخه‌های قبیله‌ای به سه ارودی اولوغ (بزرگ)، اورتا (میانه)، و كیچی (كوچك) تقسیم شدند كه این آخری، دریای برخلاف نامش، كوچ‌نشینان بیشتری را در برداشت. ابوالخیرخان پیشوای همین اردو بود كه در نواحی بین دریاچۀ آرال و خزر سكنی داشتند (آكینر، ۳۶۳؛ بارتولد، ۲۶۵).
قزاقها به سبب حملات قبایل مجاور، بر آن شدند كه به تابعیت پتر كبیر گردن نهند. از این روی در ۱۷۱۷ م ابوالخیرخان همراه با دیگر رؤسای قزاق، اسماً به تابعیت روسیه در آمد (همو، ۲۶۶). از آن پس قزاقها توانستند دشمنان اصلی خود یعنی «اویراتها[۱]» را شكست دهند و عقب برانند (GSE, II / 507). پس از مرگ پتركبیر، ابوالخیرخان در ۱۷۲۶ م بر آن شد تا اردوی خود را رسماً تحت تابعیت روسیه قرار دهد، اما روسها نپذیرفتند (همانجا)؛ با اینهمه مدتی بعد دولت روسیه كوشید تا در استپهای قزاقها نفوذ كند (ریوكین، ۱۳). به همین سبب پیشنهاد تابعیت ابوالخیرخان در ۱۷۳۰ م مورد توجه روسها قرار گرفت و آنان نماینده‌ای به نام میرزا توكل اف را برای مذاكره با ابوالخیرخان نزد وی اعزام كردند. سرانجام دو سال بعد در ۱۷۳۳ م (۱۱۴۶ ق) ابوالخیرخان به تابعیت روسیه درآمد و سوگند وفاداری یاد كرد (بارتولد، همانجا؛ رمزی، ۲ / ۵۱۸).

الجا نویسنده (ها) : مصطفی موسوی

اُلْجا[۱]، به معنای غنیمت، درآمد، منفعت كه در منابع فارسی به صورتهای گوناگون اُلجا، اولجای و اولجه (رشیدالدین، ۱/ ۳۳۷، ۳۳۸، ۲/ ۱۳۶۴؛ عبدالرزاق، ۱/ ۵۰؛ نظام‌الدین، ۲۱۶؛ فضل‌الله، ۴۲؛ معین‌الدین، ۳۲۵، ۴۱۷) ضبط شده، واژه‌ای است مغولی از مادۀ اُلْ‍ ـ (= یافتن، دست یافتن، كسب كردن، به دست آوردن و حاصل كردن) با پسوند نام سازِ ـ جا ـ جه به معانی یافته شده، درآمد، عایدی، سود، نفع، اسیر، غنیمت و مال غارتی.
الجا در «تاریخ سری مغول[۲]»، كهن‌ترین نوشتۀ بازماندۀ مغولی (ص 109, 144)، و نیز در كتاب آلتان توبچی كه برگرفته از همان اثر است (ص ۱۱۴)، چند بار به كار رفته، و در آن منابع نیز معنای «غنیمت جنگی» داشته است. این واژه در زبان معیار مغولستان (گویش قبیلۀ خالخا ـ قالقا) به صورت اُلج و در زبان مغولان اردوس (روسیه) به صورت اُلجو، و در كالموكی به صورت اُلزو، و در لهجۀ كانسو به صورت اورجی درآمده است («فرهنگ مغولی[۳] ... »، 610؛ دورفر، I/ 144). الجا مستقیماً از زبان مغولی و یا به واسطۀ زبان فارسی به زبان تركی راه یافته، و در شاخه‌های شرقی و غربی آن زبان كاربرد فراوان داشته است، اما امروزه تنها در زبان معیار قرقیزی به معنای غنیمت به كار می‌رود (همو، I/ 114, 115 یوداخین، II/ 589).
الجا در عصر ایلخانان مغول به زبان فارسی درآمده، و كهن‌ترین منبع فارسی بازمانده كه این واژه در آن به كار رفته، جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله است. الجا در زبان فارسی به ترادف و همراه با واژۀ تلاش، تراش و یا غنیمت و بیشتر و شاید تنها به معنای غنیمت جنگی به كار رفته، و كاربرد آن تا عصر صفویان ادامه داشته است (مثلاً نک‍ : میرخواند، ۶/ ۳۹۶، ۶۰۰). این واژه با واژۀ دخیل مغولی اولجامیشی و اولجای در بخش نخست نامهای بسیار و از جمله در نام الجایتو ایلخان مغول رابطۀ اشتقاقی ندارد.

مآخذ

رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به كوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ فضل‌الله بن روزبهان خنجی، مهمان نامۀ بخارا، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ معین‌الدین نظنزی، منتخب التواریخ، به كوشش ژان اوبن، تهران، ۱۳۳۵ ش؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه، به كوشش پناهی سمنانی، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ نیز:

Altan Tobči. ed. L. Ligeti, Budapest, 1974; Doerfer, G., Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1963; Mongolian-English Dictionary, ed. D. Lessing, Bloomington, 1982; Mongqulun niuča tob ča - an (Histoire secréte des Mongols), ed. L. Ligeti, Budapest, 1971; Yudahin, K. K., Kιrgιz sözlüğü, Ankara, 1988.
مصطفى موسوی

تتش نویسنده (ها) : رضا ناظمیان

تُتُش، ابوسعیـد تـاج‌الـدولـه (۴۵۸- ۴۸۸ق / ۱۰۶۶-۱۰۹۵م)، فرزند آلب‌ارسلان و برادر ملکشاه سلجوقی، بنیان‌گذار سلسلۀ سلجوقیان شام. ملکشاه پیش از سلطنت، یکی از امیران ترک‌تبار خود به‌نام اَتْسِز بن اُوَق (ﻫ م) را با سپاهی برای تصرف شام و فلسطین که قلمرو فاطمیان مصر بود، فرستاد. اتسز فقط دمشق را توانست تصرف کند. از این‌رو، ملکشاه در ۴۷۰ق / ۱۰۷۷م، برادر خود، تاج‌الدوله تتش را با سپاهی روانۀ شام کرد و بدو اختیار داد تا هر شهری را که می‌گشاید در قلمرو حکومت‌خود درآورد، و از مسلم بن قریش عقیلی، امیر موصل نیز خواست تا تتش را یاری کند (ابن قلانسی، ۱۱۲؛ حسینی، اخبارالدولة…، ۷۲؛ ابن اثیر، التاریخ…، ۱۲؛ بنداری، ۷۱؛ ابن عدیم، ۲ / ۵۷). تتش با سپاهی مرکب از عربهای بنی کلاب و ترکها، نخست حلب را محاصره کرد، اما عربهای بنی کلاب به تحریک سابق بن محمود، امیر حلب، دست از محاصره کشیدند و مسلم بن قریش نیز به موصل بازگشت و تتش در تصرف حلب ناکام ماند (همو، ۲ / ۵۷- ۵۸).
از سوی دیگر بدرالجمالی، وزیر و سپهسالار فاطمیان، دمشق را در محاصره گرفت. اتسز از تتش یاری خواست و وعده داد در صورت عقب راندن فاطمیان، شهر را در اختیار او خواهد گذاشت. تتش روی به دمشق نهاد و مصریان که تاب رویارویی با او را نداشتند، محاصره را رها کردند و گریختند. با وجود آنکه اتسز شهر را به تتش تسلیم کرد (۴۷۱ یا ۴۷۲ق)، تتش او را گرفت و کشت و به این ترتیب، سلسلۀ سلجوقیان شام را بنیاد نهاد (ابن قلانسی، همانجا؛ بنداری، ۷۱-۷۲؛ ابن خلکان، ۱ / ۲۹۵؛ حسنین، ۶۵؛ بازورث، «سلسله‌ها[۱]…»، ۱۱۶).

ابوالغازی بهادرخان نویسنده (ها) : علی اکبر دیانت

اَبوالغازیْ بَهادُرْخان، فرزند عرب محمدخان بن حاج محمدخان یا حاجم خان (۱۰۱۴- رمضان ۱۰۷۴ ق / ۱۶۰۵- مارس ۱۶۶۴ م)، تاریخ‌نگار و از فرمانروایان خاندان شیبانی ازبک در خوارزم. یگانه نوشتۀ معتبر دربارۀ زندگی ابوالغازی، کتاب شجرۀ ترک اثر خود اوست. در اورگنج زاده شد و در خیوه درگذشت (ابوالغازی، ۲۹۱، ۳۳۴؛ نک‍ : دنبالۀ مقاله). پدرش پیروزی بر قزاقهای مهاجم روس در اورگنج را که ۴۰ روز پس از تولد او روی داد، به فال نیک گرفته، فرزند را ابوالغازی نام نهاد (همو، ۲۹۲). ابوالغازی که از جانب پدر از نوادگان یادگار خان ازبک است و مادرش مهربانو نیز از وابستگان همین خاندان است، در ۶ سالگی مادرش را از دست داد و تا ۱۶ سالگی همراه پدر در اورگنج زندگی کرد (همو، ۲۹۲، ۲۹۴). با تغییر بستر آمودریا، اورگنج اهمیت خود را از دست داد، بدین سبب عرب محمدخان پایتخت خود را به خیوه منتقل ساخته، ادارۀ اورگنج را به ابوالغازی و پسر دیگرش حبش سلطان سپرد. دیری نگذشت که حبش به اتفاق برادر دیگرش ایلبارْس بر پدر شورید (همانجا).

چوپان اوغوللاری نویسنده (ها) : علی اکبر دیانت

چوپانْ اوغولْلاری، از خانواده‌های حکومتگر (بَیْلیک) ترکمن (ح ۶۲۴- ۷۰۸ق / ۱۲۲۷- ۱۳۰۸م)، که روزگاری به عنوان تابع دولت سلاجقۀ روم و سپس مغولان بر بخشی از آناتولی شمال غربی به مرکزیت شهر قسطمونی فرمان راندند.

پیشینه

مهاجرت گستردۀ اقوام و قبایل ترکمن به آناتولی پس از پیروزی سلاجقه بر بیزانس در نبرد ملازگرد، آغاز گردید (برای تفصیل، نک‍ : آق‌سرایی، ۱۶-۱۷؛ سومر و سویم، ۲, ۵, ۸، نیز جم‍ ؛ بازورث، «تاریخ ... »، ۶۶-۶۷). این تودۀ بزرگ مهاجران ترکمن به‌تدریج در نقاط مختلف آناتولی از کرانه‌های دریای سیاه در شمال تا سواحل مدیترانه در جنوب سکنا گزیدند و سرانجام سراسر منطقه را تحت حاکمیت خود درآوردند (کوپریلی، 85؛ یوجل، 35). این قبایل و خاندانها با تشکیل امیرنشینهای نیمه‌مستقل و گاه مستقل، که چوپان اوغوللاری نیز یکی از آنان‌اند، دگرگونی بسیاری در منطقه پدید آوردند. این خاندان که به تیرۀ «قایی» از اوغوزان منسوب‌اند (توغان، I / 321؛ سومر، 141-142، جم‍ ؛ یوجل، 33؛ بازورث، سلسله‌ها ... ، 444)، پس از ورود به آناتولی به دستگاه سلجوقیان پیوستند و در ناحیه‌ای که مآخذ بیزانسی از آنجا به «پافلاگونیه[۱]» نام برده‌اند، ساکن شدند (یوجل، همانجا). چوپانیان این ناحیه را به پاداش شرکت مستمر در جنگ با بیزانس، از سلاطین سلجوقی روم (آسیای صغیر) به اقطاع گرفتند (همانجا).

چغری بیک نویسنده (ها) : عثمان غازی اوز گودنلی

چَغْری بِیْک، نوادۀ سلجوق و برادر بزرگ‌تر طغرل‌بیک، مؤسس دولت سلجوقی. وی ظاهراً در فاصلۀ سالهای ۳۸۰-۳۸۵ق / ۹۹۰-۹۹۵م متولد شده است. نامش داوود و لقبش چغری (در ترکی: نام پرنده‌ای شکاری از نژاد شاهین) بود («دائرةالمعارف [۱]... »، VIII / 183؛ نیز نک‍ : کاشغری، ۱ / ۳۵۲؛ بورسلان، 5-6).
دربارۀ زندگی او پیش از به‌قدرت رسیدن سلجوقیان اطلاعاتی در دست نیست؛ چون پدرش میکائیل در جنگ با ترکهای غیرمسلمان کشته شد و جدش، سلجوق سرپرستی چغری و برادرش طغرل را برعهده گرفت.
پس از فوت سلجوق (ح ۳۹۹ق / ۱۰۰۹م در جَند)، و سروری یـافتـن پســرش ارسـلان یبـغـو (قفـس‌اوغـلـو، ۱۱۸؛ نیز نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا)، چغری‌بیک نیز که گویا در این زمان ۱۴-۱۵ سال داشت، همراه با طغرل، به عنوان «بک» (بیک) ادارۀ امور طوایف وابسته به پدر و جدش را به‌دست گرفت (قفس‌اوغلو، 119-120).
اندکی بعد بقایای سلاجقه از جند به ماوراءالنهر کوچیدند و از این تاریخ چغری و طغرل به‌تدریج وارد حوادث سیاسی شدند. رفتار ایلک خان نصر، حکمران قراخانی ماوراءالنهر با چغری و طغرل چندان دوستانه نبود؛ از این‌رو، امرای جوان همراه با افراد وابستۀ خود به شرق، یعنی سرزمین بغراخان که بر تلاس و اطراف آن حکمرانی داشت، کوچ کردند، اما اندک زمانی بعد به‌دنبال رفتار دشمنانۀ بغراخان ناچار به ماوراءالنهر بازگشتند (ابن اثیر، ۸ / ۱۱۷؛ میرخواند، ۴ / ۲۳۸- ۲۳۹).
پس از مرگ ایلک خان (۴۰۳ق / ۱۰۱۲م)، چغری و طغرل به جنگ با علی تکین، حاکم بخارا برخاستند، اما راه به‌جایی نبردند و روی به غرب نهادند («دائرةالمعارف»، همانجا). چغری حدود ۵ سال (۴۰۷-۴۱۲ق / ۱۰۱۶-۱۰۲۱م) به تاخت‌وتاز در آناتولی (روم) پرداخت (همان، VIII / 183-184) و از این لشکرکشیها با غنایم و اطلاعات بسیار بازگشت (میرخواند، ۴ / ۲۴۰). در این ایام نفوذ ارسلان یبغو که با علی‌تکین متحد شده بود، روی به افزایش نهاد («دائرةالمعارف»، همانجا).

ابن تغری بردی نویسنده (ها) : محمد آصف فکرت

اِبْنِ تَغْری‌ بِردْی،‌ ابوالمحاسن‌ جمال‌الدين‌ يوسف‌ بن‌ تغری‌ بردی‌ بن‌ عبدالله‌ ظاهری‌ حنفی‌ (ح‌ ۸۱۲-۸۷۴ ق‌/ ۱۴۰۹- ۱۴۶۹ م‌)، مورخ‌ مسلمان‌. وی‌ در خانۀ امير منجك‌، جنب‌ مدرسۀ سلطان‌ حسن‌ در قاهره‌ زاده‌ شد (مرجی‌، ۱/ ۱۰) و به‌ گفتۀ خود ابن‌ تغری‌ بردی‌ در النجوم‌ (۱۴/ ۱۱۸) تولدش‌ تخميناً پس‌ از ۸۱۱ ق‌ بوده‌ است‌. نام‌ تغری‌ بردی‌ مركب‌ است‌ از دو واژۀ تركی‌ تغری‌ (تنگری‌) و بردی‌ (بيردی‌ يا ويردی‌) كه‌ جمعاً به‌ معنای‌ «خداداد» است‌ و اكنون‌ نيز ترك‌زبانان‌، به‌ويژه‌ تركان‌ خاوری‌، الله‌ ويردی‌ و خدای‌ ويردی‌ و مانند آنها را در نامگذاريها به‌ كار می‌برند. تغری‌ بردی‌ پدر ابوالمحاسن‌ را ــ كه‌ از غلامان‌ ترك‌ نژاد رومی‌ بود ــ ملك‌ ظاهر برقوق‌ پادشاه‌ مصر در اوايل‌ سلطنتش‌ خريد و آزاد ساخت‌ و او از خاصگی‌ و ساقيگری‌ كار را آغاز كرد تا به‌ اتابكی‌ (فرماندهی‌) سپاه‌ مصر و نيابت‌ شام‌ رسيد و سرانجام‌ در ۸۱۵ ق‌ درگذشت‌. از تغری‌ بردی‌ ۱۰ فرزند ــ ۶ پسر و ۴ دختر ــ ماند و يوسف‌ كوچك‌ترين‌ فرزندان‌ او بود (ابن‌ تغری‌ بردی‌، ۱۴/ ۱۱۵- ۱۱۸). پس‌ از درگذشت‌ پدر، تربيت‌ يوسف‌ را ناصرالدين‌ محمد، معروف‌ به‌ ابن‌ عديم‌ يا ابن‌ابی‌جراد كه‌ شوهر خواهر او بود، به‌ عهده‌ گرفت‌. وی‌ قاضی‌القضاة مصر بود. خواهر يوسف‌، پس‌ از درگذشت‌ ابن‌ عديم‌ (۸۱۹ ق‌) به‌ عقد شيخ‌الاسلام‌ قاضی‌ القضاة جلال‌ الدين‌ عبدالرحمان‌ بلقينی‌ شافعی‌ (۷۶۲-۸۲۴ ق‌/ ۱۳۶۰-۱۴۲۱ م‌) درآمد و تربيت‌ يوسف‌ نيز بر عهدۀ وی‌ قرار گرفت‌.

ابراهیم اینال نویسنده (ها) : مجدالدین کیوانی

اِبْراهیمِ اِیْنال (مق‍ ‍۴۵۱ ق / ۱۰۵۹ م)، برادرِ مادریِ طغرل بیک، از سران مقتدر خاندان سلجوقی و فاتح بسیاری از متصرفات اولیۀ آنان.

نام و نسب

گزارشهای تاریخی دربارۀ نوع خویشاوندی ابراهیم با طغرل سلجوقی، تلفظ کلمۀ اینال و مخصوصاً نسبت ابراهیم با اینال خالی از ابهام و تناقض نیست.
۱. کلمۀ اینال در کتابهای تاریخ و تراجم به شکلهای مختلف ضبط شده است: یَنال (محمدبن منور، ۱۲۶؛ ابن فندق، ۷۲؛ حسینی، ۱۷؛ نیشابوری، ۱۸- ۱۹؛ ابوالرجاء قمی، ۲۶۸؛ بُنداری، ۱۵، ۱۸؛ منهاج سراج، ۲۴۹؛ مستوفی، ۳۵۳)، اِینال (خطیب بغدادی، ۹ / ۴۰۰؛ یاقوت، ۱ / ۴۱۲)، نیال (ابن الوردی، ۱ / ۵۲۷؛ ابن خلدون، ۴ / ۵۶۹)، ینّال، با نون مشدد (ابن اثیر، ۹ / ۵۲۹-۶۴۶)، نَبال (باخرزی، ۱ / ۲۸۸؛ غفاری، ۱۶۸) و تبال (سیوطی، ۴۱۸). بعضی از مورخان مانند ابوالفداء (۲ / ۱۶۸، ۱۷۶) و راوندی (صص ۱۰۴، ۱۰۷) دو گونۀ اینال و ینال، و ابن کثیر (۱۲ / ۵۶، ۵۹) دو شکل ینال و نیال را آورده‌اند. اقبال به نقل از هوتسما، مستشرق هلندی، می‌نویسد که از میان این وجوه مختلف، اینال صحیح و معنای آن به ترکی «سردار قبیله» است (ص ۱۰۴، حاشیۀ ۳). به نظر می‌رسد که در تمام این شکلها بجز ینال و اینال می‌تواند معلول یک عامل آواشناختی باشد تا بی‌دقتی در کتابت. احتمالاً این کلمه در تلفظ دقیق ترکی آن، با صدایی آغاز می‌شده که یا ضبط صحیح آن در الفبای عربی ممکن نبوده یا برای عربی زبانان و پارسی‌گویان صدای مأنوس و آشنایی نبوده و لذا، به اقتضای یک اصل زبان‌شناختی، نزدیک‌ترین صدای موجود در عربی یا فارسی جایگزین آن گشته و با الفبای عربی نوشته شده است. این آوای آغازین احتمالاً چیزی شبیه نیمه مصوت / y / بوده که ارزش صوتی آن برای غیر ترک‌زبانان به درستی معلوم نبوده است. در نتیجه به هنگام نقل آن صدا به خط عربی گروهی آن را با «س» و گروه دیگر با «ای‍« نوشته‌اند. در دیوان لغات الترک واژۀ مورد بحث به صورت اِنال نوشته شده است (کاشغری، I / 122). این نشان می‌دهد که یاء در اینال از مقولۀ یاء اشباع شدۀ عربی نیست. بنابر آنچه گفته شد، اینال و ینال تنها تلفظ تقریبیِ اصلِ ترکی این کلمه را نشان می‌دهد و هیچ یک مجسم کنندۀ تلفظ واقعی آن نمی‌تواند باشد.
۲. گرچه اغلب مآخذ ینال یا اینال را به عنوان پدر ابراهیم معرفی کرده‌اند، ولی بعضی از گزارشهای دیگر سایۀ تردید بر چنین رابطه‌ای می‌افکند.

آیبک، عزالدین بن عبدالله نویسنده (ها) : صادق سجادی

آیبَك، یا آیبَگ، آیبك، عزالدین بن عبدالله الصالحی النجمی‌، ملقب به الملك المعز (مق‍ ۶۵۵ ق / ۱۲۵۷ م)، بنیادگذار دولت ممالیك بحری و نخستین سلطان مملوك و ترك نژاد مصر. وی از جملۀ غلامان ملك صالح نجم‌الدین ایوب بود و از همین روی چون دیگر ممالیكِ او به «صالحی» نامبردار شد. شهرت «نجمی‌» را نیز از همو گرفت. آیبك در دستگاه ملك صالح تربیت شد و ملازمت او یافت و «چاشنی گیر» او شد (چاشنی گیر كسی بود كه طعام و شراب پیش از سلطان می‌چشید). پس از درگذشت ملك صالح (۶۴۷ ق / ۱۲۴۹ م)، شجرة الدّر بیوۀ او که ترك و به قولی ارمنی نژاد بود، با توطئه‌ای كه با ممالیك بحری درچید، الملك المعظم تورانشاه، پسر و جانشین ملك صالح را كشت و از سوی امیران مصر در آن مُلك بی‌مَلِک به حكومت نشست. وی نخستین فرمانروای مملوك مصر بود (مقریزی، السلوك، ۱ / ۳۶۲). عزالدین آیبك كه گفته‌اند در قتل تورانشاه دست داشت (ابن كثیر، ۱۳ / ۱۷۷، ۱۷۸) و از قراین تاریخی این معنی را می‌توان استنباط كرد، به فرماندهی ارتش منصوب شد (مقریزی، همانجا)، اما به‌سبب مخالفتهایی كه با حكومت شجرة الدر ابراز شد و خلیفۀ عباسی المستعصم بالله از آن به شدت اظهار ناخشنودی كرد (همان، ۱ / ۳۶۸)، امیران و ممالیك بحری، عزالدین آیبك را با لقب الملك المعز به حكومت برداشتند (ابن تغری بردی، ۷ / ۴). به قولی شجرة الدر كه اینك به ازدواج آیبك درآمده بود، خود به نفع شوی از حكومت كناره‌گیری كرد (مقریزی، السلوك، ۱ / ۳۶۷). در علت گزینش آیبك به حكومت مصر گفته‌اند كه چون مردی كریم و پاك نهاد و پرهیزكار بود و از امیران میانه حال و بی‌شوكت به شمار می‌رفت، امیران مصر بدان امید او را بر تخت نشاندند (آخر ربیع‌الاول ۶۴۸ ق / ۲ ژوئیۀ ۱۲۵۰ م) كه هرگاه بخواهند بتوانند او را بركنار كنند (ابن تغری بردی، همانجا)

آیبه سلطان نویسنده (ها) : صادق سجادی

آیبه سُلْطان، یا ایبه سلطان بایندر، ابراهیم بیك، (مق‍۹۰۴ ق / ۱۴۹۹ م)، از امیران آق قویونلو كه در اواخر حكومت این سلسله می‌زیست و در رقابتهایی كه میان جانشینان یعقوب بیك پسر اوزون حسن بر سر حكمرانی درگرفت، نقش مهمی‌ داشت. پس از استقرار بایسنقر بر تخت و قتل مسیح، عموی بایسنقر، مدعی دیگر حكومت، آیبه سلطان كه در قراباغ اران می‌زیست (خواندمیر، ۴ / ۴۳۸) به مخالفت برخاست و با فریفتن قرق سیدی علی، كوتوالِ دژ النجق (قس: عالم آرای صفوی، ۳۳)، رستم میرزا پسر مقصودبیك و نوادۀ اوزون حسن را كه در آنجا زندانی بود، آزاد ساخت (جهانگشای خاقان، ۴۹، ۵۰) و او را شاه خواند (۸۹۷ ق / ۱۴۹۲ م). پس از آنكه بایسنقر به شیروان گریخت، آیبه سلطان وارد تبریز شد و رستم را بر تخت نشاند. در ۸۹۸ ق / ۱۴۹۳م آیبه سلطان به فرمان رستم میرزا با لشكر قاجار به گیلان تاخت و امیر عبدالملك حسنی را كه امیرالامرای كاركیا میرزاعلی بود، گریزاند و سراسر رودبار را به تاراج داد (روملو، ۶۳۸) و به تبریز بازگشت. در نخستین جنگی كه میان آیبه سلطان و بایسنقر كه برای تصرف تاج و تخت به آذربایجان تاخته بود درگرفت، هیچ یك به پیروزی نرسیدند، ولی در دومین جنگ بایسنقر كشته شد و رستم بلامنازع به حكومت نشست. هنگامی‌كه رستم خواست صفویان را قتل عام كند و سلطان علی شاه با برادرانش اسماعیل و ابراهیم صفوی به سوی اردبیل گریخت، آیبه سلطان سر در پی آنها نهاد (اواخر ۸۹۸ ق / ۱۴۹۳ م). در جنگی كه نزدیك آن شهر درگرفت، نخست آیبه سلطان شكست خورد و سلطانعلی كه در صدد تعقیب او برآمده بود در رود افتاد و كشته شد (جهانگشای خاقان، ۵۷، ۵۸؛ قس: روایت بی‌پایۀ عالم آرای صفوی، ص ۳۸، كه می‌گوید آیبه سلطان در این جنگ كشته شد). آیبه سلطان بازگشت و به اردبیل وارد شد و در جستجوی شاهزادگان صفوی، دست به قتل و غارت گشود، اما سرانجام به آنها دست نیافت و به تبریز بازگشت.

آل زنگی نویسنده (ها) : صادق سجادی

آلِ زَنْگی، سلسله‌ای ترک‌نژاد از غلامان سلاجقه، منسوب به عمادالدین زنگی که از ۵۲۱ تا ۶۲۴ ق / ۱۱۲۷ تا ۱۲۲۷ م بر شام، مصر و جزیره فرمان راند.
زمینۀ تاریخی: نیای این سلسله، آق سُنْقُرِ بن عبدالله معروف به حاجب، غلام دربار اَلْبْ‌اَرْسَلانِ سلجوقی (حک‍ ۴۵۵-۴۶۵ ق / ۱۰۶۳-۱۰۷۳ م) بود. با آغاز فرمانروایی ملکشاه (۴۶۵ ق / ۱۰۷۳ م)، آق‌سنقر که از کودکی با او رشد کرده و تربیت یافته بود، از نزدیکان خاص سلطان شد و قسیم‌الدوله لقب گرفت. در ۴۷۷ ق / ۱۰۸۴ م به فرمان ملکشاه به موصل تاخت و آن دیار را از دست عُقَیْلیان به‌در آورد. به روایت ابن اثیر، ملکشاه در ۴۷۹ ق / ۱۰۸۶ م به شام لشکر کشید و پس از استیلا بر حلب، امارت آن دیار را به آق‌سنقر واگذاشت. اما ابن خلکان (۱ / ۲۴۱) این فتح را به تاج‌الدوله تُتُش ‌بن ‌الب‌ارسلان نسبت می‌دهد و اشاره می‌کند که او در ۴۷۸ ق / ۱۰۸۵ م، امارت آنجا را به آق‌سنقر داد. در این سال که میان بَرْکیارُق سلجوقی و تاج‌الدولۀ تتش بر سر جانشینی ملکشاه کشمکش بود، آق‌سنقر به برکیارق پیوست و به فرمان او روانۀ شام شد تا از چیرگی تتش بر حلب جلو گیرد. در نبردی که میان آن دو در نزدیکی حلب رخ داد، آق‌سنقر کشته شد. ابن خلکان این نبرد را به دنبال نافرمانی آق‌سنقر از تتش در حکومت حلب می‌داند.

آل زیار

آلِ زیار، سلسله‌ای از پادشاهان ایرانی که در سدۀ ۴ و ۵ ق / ۱۰ و ۱۱ بر پاره‌ای از سرزمینهای گرگان، قومس، طبرستان، دیلم، گیلان، قزوین، ری، اصفهان، و خوزستان فرمانروایی داشتند. پایتختشان در آغاز اصفهان و سپس ری و گرگان بود. بنیادگذار این سلسله مرداویج (یا مرداویز) فرزند زیار بن وردان شاه گیلی است و عنوان آل ‌زیار از همین‌ جا برخاسته است. برخی از مورخان، نسب این دودمان را به آرغش، پادشاه گیلان در زمان کیخسرو، رسانده‌اند.
زمینۀ تاریخی: مرداویج در آغاز فرمانده لشکر اسفار بن شیرویه بود. اسفار را امیر نصر بن احمد سامانی به حکومت گرگان گماشته بود. مرداویج در ۳۱۶ ق / ۹۲۸ م پس از چیره‌شدن بر طبرستان، به فرمان اسفار با حسین بن قاسم داعیِ صغیر علوی (حک‍ ‍۳۰۴-۳۱۶ ق / ۹۱۶- ۹۲۸ م) که ری را متصرف شده بود، به جنگ پرداخت. داعی صغیر با کمک ماکان بن کاکی، یاران نصر بن احمد را از آنجا دورساخته و بر قزوین، زنجان، ابهر و قم دست یافته بود و آهنگ طبرستان داشت. مرداویج در نزدیکی ساریه (ساری) با داعی روبه‌رو شد و جنگ سختی میان آنان درگرفت. در این جنگ داعی صغیر دلیری بسیار نمود، ولی چون سپاهیان خود را از ستمکاری و نوشیدن باده باز می‌داشت، مبغوض آنان گشت و از‌این‌رو او را در میدان کارزار تنها گذاشتند و گریختند. داعی در جنگ کشته شد و ماکان نیز که در ری به سر می‌برد، به دیلمان گریخت.

پرخوانی نویسنده (ها) : بهروز وجدانی

پُرْخوانی، یا پَری‌خوانی، آیینی کهن در میان ترکمنها برای خارج کردن ارواح خبیث یا جنهای مولد بیماریهای روحی و روانی از تن بیماران روان‌پریش. مجری این آیین را پُرخوان یا پَری‌خوان می‌نامند. پری‌خوانان یا درمان‌گران بومی در میان برخی از اقوام و جامعه‌های ایلی ایران مانند ترکمنها، بلوچها و مردم سواحل خلیج فارس و دریای عمان هستند که بیماران جن‌زده را با رقص و موسیقی درمان می‌کنند (نک‍ : دبا، ۱۳ / ۶۲۳).
دهخدا دربارۀ پری‌خوان نوشته: او کسی است که جن را تسخیر می‌کند؛ به او جن‌گیر، پری‌افسای، پری‌سای، پری‌بند، مُعزّم (دورکنندۀ پری با وِرد)، افسونگر و افسون‌خوان نیز می‌گویند ( لغت‌نامه ... ؛ نیز نک‍ : داعی‌الاسلام، ۲ / ۸۱). جوینی می‌گوید: هرکس که بیمار روحی شود، مجلسی برقرار، و پری‌خوان را دعوت می‌کنند و می‌رقصند (ص ۱ / ۸۵).
ترکمنها پیش از گرویدن به اسلام، بنابه اقتضای طبیعت سرزمینشان که نور و آسمان آن باشکوه‌تر از هر سرزمین رؤیت می‌شده است، به تانگری، روح آسمان، باور داشتند. تانگری به قدرتی نامرئی اطلاق می‌شده است که مافوق همه چیز و همه کس بود و در فرهنگهای امروزی ترک‌زبانان، مترادف با خداوند متعال معنی شده است. شَمَن، رهبر روحانی آنان، و شمنیسم آیین آنها بوده است (قلیچ و درویشی، ۸۳-۸۴).

ترکمن، کشتی نویسنده (ها) : زلیخا قرنجیک

تُرْکَمَن، کُشْتی، کشتیِ رایج و پرطرف‌دار در میان مردم شهرهای گنبد کاووس، بندر ترکمن، و بخشهای آق‌قلا و گمش‌تپه یا گمیشان.
در زبان ترکمنی به این کشتی گورِش یا کشتی با شال نیز می‌گویند (فروتن، ۲ / ۲۲۳)، و در گروه سنی بزرگ‌سالان و در میان مردان، به‌صورت دونفره و در فضای باز، در محلی که بستر آن از خاک نرم پوشیده است، انجام می‌شود (قزل‌ایاغ، ۶۷۸). کشتی‌گیران فقط حق گرفتن کمر حریف را دارند و پس از آن است که یکدیگر را می‌تابانند. در این کشتی وزن و زمان معین مطرح نیست و سرعت عمل بر قدرت بدنی پیشی دارد؛ بسیار مشاهده شده است، کشتی‌گیری که از سرعت عمل برخوردار است، بر حریفی با قدرت بدنی بیشتر، غلبه کرده است (میرنیا، ۱۶۰). ترکمنها مربیان این کشتی را خلیپه (خلیفه) می‌نامند («ورزش»، بش‍ ‌).
جشنهای عروسی و ختنه سوران ترکمنی بهترین مناسبت برای برگزاری مراسم کشتی است و در این مراسم کشتی‌گیران جوایزی نیز دریافت می‌کنند (بیگدلی، ۴۸۵) که این جایزه‌ها معمولاً مقداری پول نقد، قطعه‌ای پارچه و گاهی هم بره و گوسفند است. پولها و اشیائی که به‌عنوان جایزه اهدا می‌شود، از خویشان داماد و افراد طایفۀ او تهیه می‌شود (پورکریم، ۴۹). این پولها را قاطانچ می‌نامند که با نظر یاشو‌لها (ریش‌سفیدان) و کدخدا، قسمت می‌شود (معطوفی، ۳ / ۲۴۰۵). هر سهم تقسیم‌شده را یک «بایراق» می‌نامند و آن را به یکی از کشتی‌گیرهای برنده می‌دهند (پورکریم، همانجا).

دندانقان نویسنده (ها) : فریده صفری سندیانی

دَنْدانْقان، شهرکی کهن میان مرو و سرخس که ویرانه‌های آن امروزه در ۳۳کیلومتری جنوب مرو کنونی قرار دارد؛ نیز نام نبردی سرنوشت‌ساز که در این محل، میان سلطان مسعود غزنوی و طغرل بیک سلجوقی رخ داد.
از تاریخ دندانقان جز اندک آگاهیهایی که در منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین اسلامی آمده است، آگاهی دیگری در دست نیست؛ اما بنابر گزارش جغرافی‌نویسان سده‌های نخستین اسلامی، این شهر در منطقه‌ای خشک و بی‌آب‌وعلف، در میان دشت و بیابان و ریگزار بر سر راه سرخس به مرو جای داشته است (یعقوبی، ۲۷۹؛ ابن‌خردادبه، ۲۴؛ اصطخری، ۲۶۳؛ یاقوت، ۲ / ۶۱۰) و در دژ استوار آن نیروهایی مستقر بوده‌اند که از تهاجم ترکان به نواحی داخلی خراسان جلوگیری می‌کرده‌اند. این شهر به‌وسیلۀ دیواری بلند که در اطراف آن کشیده شده بود و حدود ۵۰۰ گام درازا داشت، محافظت می‌شد (یعقوبی، همانجا؛ حدود ... ، ۲۳؛ یاقوت، همانجا) و جانب شرقی آن به کشتزارهای مرو منتهی می‌گردید.
حریر و پنبۀ دندانقان به مرغوبیت و خوبی شهرت داشته، و پنبه از جملۀ صادرات مهم آن به شمار می‌رفته است (ابن‌حوقل، ۲ / ۴۳۶-۴۳۷، ۴۵۶؛ ابوالفدا، ۴۵۹؛ نیز نک‍ : لسترینج، 400). بنابر گزارشِ جغرافی‌نویسان، آب دندانقان از چاههای آب شیرین داخل شهر تأمین می‌شده است. شهر دارای یک مسجد، کاروان‌سرا و شماری حمام بوده است و مردم آن بیشتر شافعی‌مذهب بوده‌اند (مقدسی، ۳۱۲، ۳۲۳؛ ابن‌حوقل، ۲ / ۴۳۶-۴۳۷).

دوازده مقام اویغوری نویسنده (ها) : مقدس میجیت

دَوازْدَهْ‌مَقامِ اویْغوری (اُن‌ایکی‌موقام)، رپرتوار (کارگان) مقامهای اویغوری که به خانوادۀ رپرتوارهای عالمانۀ جهان اسلام تعلق دارد. این مفهوم، به شکلهای مختلف، در یک طیف وسیع موسیقایی از افریقای شمالی تا هندوستان یافت می‌شود. اگر در خاورمیانه از اصطلاح «مقام» به معنی مُدِ موسیقایی استفاده می‌شود، در آسیای میانه و به‌ویژه نزد اویغورها «موقام» به شکل نوبت (سوئیت) یا سلسله‌قطعات آهنگ‌سازی‌شده ظاهر می‌شود (برای بحث دربارۀ مفهوم مقام در آسیای میانه، نک‍ : ‌دورینگ، «از دست دادن[۱] ... »، سراسر اثر). بااینکه این نوبتها امروزه فرم معین و مقرری یافته‌‌اند، ویژگی مُدال آنها حاصل تغییر‌ شکلهای تدریجی‌ای است که به تثبیتِ آنها در سدۀ ۱۳ ق / ۱۹ م منجر شده است (سامیتس و لوین، 320-343).

دوازده‌مقام، چنان‌که از نامش پیدا ست، رسماً از ۱۲ نوبتِ بزرگِ آوازی و سازی که اساساً هفت‌درجه‌ای‌اند، تشکیل شده است. گفته می‌شود که اجرای مجموع آنها ۲۴ ساعت طول می‌کشد، یعنی حدود دو ساعت برای هر نوبت که درمجموع، شامل ۳۶۰ قطعۀ سازی و آوازی‌اند. گفتنی است که این اعداد نمادین‌اند: ۲۴ به ساعتهای شبانه‌روز اشاره دارد، ۱۲ یادآور شمار ماههای سال است و ۳۶۰ شمار روزهای سال را تداعی می‌کند. بااین‌حال، در تحقیقی دیگر شمار ملودیها ۲۴۲ یاد شده است که روی ۲۳۵‘۱ بیت خوانده می‌شوند و باز در شمارشی دیگر، ۳۱۶ «آهنگ» آمده است. متون آوازها بیشتر از اشعارِ شعرای بزرگ و صوفی‌مسلکِ میان سده‌های ۱۴- ۱۹ م / ۸-۱۳ ق آسیای میانه‌اند؛ ازجمله علیشیر نوایی، شا مِشرِپ (بابارحیم مشرب)، هویدا، بِلیلی، ذلیلی و فضولی. اسامی ۱۲ مقـام به این شرح است: ۱. راک، ۲. چِبیات (شاه بیات <؟>)، ۳. سیگاه (سه‌گاه)، ۴. چاریگاه (چهارگاه)، ۵. پِنجی‌گاه (پنجگاه)، ۶. عُزهال (عُزال)، ۷. عجم، ۸. عشاق، ۹. بیات، ۱۰. نوا، ۱۱. مُشاورِک، ۱۲. عراق.

ذهبی نویسنده (ها) : عبدالله ناصری طاهری

ذَهَبی، شمس‌الدین ابوعبداللٰه محمد بن احمد بن عثمان فارقی (۶۷۳- ۷۴۸ یا ۷۵۳ ق / ۱۲۷۴-۱۳۴۷ یا ۱۳۵۲ م)، مورخ، محدث، تراجم‌نویس و فقیه شافعی اشعری‌مسلک.
ذهبی از مورخان، محدثان و نویسندگان پر‌کار تاریخ فرهنگ اسلامی در قرون میانه است. او در خانواده‌ای اهل علم، که از ترکمنان دیاربکر بودند، در دمشق دیده به جهان گشود. پدربزرگش، از زادبومش به شام کوچید و در دمشق ساکن شد. مادرش نیز دختر دیوانی دمشق، علم‌الدین سنجر موصلی (د سدۀ ۷ ق) بود. هر دو نیای پدری و مادری وی به دانشوری آوازه داشتند (صفدی، ۲ / ۱۶۴-۱۶۵؛ شیخ، ۲۷- ۲۹).
دربارۀ شهرت او به ذهبی قولهایی متفاوت گفته‌اند: برخی پدرش را از زرگران دانسته‌اند و برخی برآن‌اند که خودش یک‌چندی در این صنف مشغول به کار بوده است (صفدی، ۲ / ۱۶۳؛ سبکی، ۹ / ۱۰۰-۱۰۲). روایتی کم‌اعتبار نیز در دست است که می‌گوید ذهبی نام پدر او بوده، و این مورخ به «ابن‌ذهبی» آوازه داشته است (نک‍ : شیخ، ۲۹).
سفرهای ذهبی به شام، مصر و حجاز سبب شد که استادان فراوانی را ببیند و از مجلس آنان بهره‌مند شود. او در آغاز دهۀ سوم عمرش، سفرهای علمی خود را از فلسطین آغاز کرد (معروف، ذهبی ... ، ۹۰)؛ اما باید گفت که جایگاه اصلی دانش‌اندوزی ذهبی در مصر و حجاز بود. او در این دو سرزمین، که از محضر عالمان علوم نقلیِ سده‌های ۷ و ۸ ق / ۱۳ و ۱۴ م چون احمد بن اسحاق ابرقوهی (ذهبی، معجم ... ، ۲۶-۲۷)، ابن‌دقیق العید (همان، ۵۴۴-۵۴۵)، ابن‌صراف اسکندرانی (همان، ۶۴۰)، علی بن احمد هاشمی (همان، ۳۶۱)، و در مکه از محدث معروف مغربی به نام عثمان بن محمد توزری بهره‌مند شد (همان، ۳۴۷)؛ نیز از مشایخ وی می‌توان احمد بن محمد ظاهری (همان، ۷۲-۷۳)، ابن‌ابی‌طالب حجّار (همان، ۹۲-۹۴) و ابن‌خلف دمیاطی (همان، ۳۳۶-۳۳۷) را نام برد.
بهترین منبع برای آگاهی از سفرهای علمی ذهبی را معجم الشیوخ او دانسته‌اند (نک‍ : جم‍‌ )، که در آن، زندگی‌نامۀ ۰۴۲‘۱ تن از محدثان و مشایخ خود را آورده است.
سبکی او را استادی بی‌نظیر و گنجینه‌ای در زمانۀ خود دانسته است (۹ / ۱۰۱). گویند که ذهبی از ۱۸‌سالگی، به‌جد به استماع حدیث می‌پرداخت (همو، ۹ / ۱۰۲؛ ابن‌حجر، ۳ / ۳۳۶- ۳۳۸؛ شوکانی، ۲ / ۶۶۳).

ذکر خنجرنویسنده (ها) : فهیمه خسروی آدینه وند

ذِکْرِ خَنْجَر، مراسم آیینی، شبه‌رزمی و نمایشی رایج در میان ترکمنان. این مراسم در زمرۀ پربارترین آیینهای ترکمنی به شمار می‌رود و خود صورتی از موسیقی آیینی ترکمنها ست. ترکمنها مراسم ذکر خنجر را به‌عنوان یکی از اسلوبهای موسیقی‌درمانی، برای دفع شر و دورساختن ارواح خبیثه از جسم بیمار به کار می‌گیرند (مصطفایی، ۱۲۰).

پیشینۀ تاریخی

ترکمنها در روزگار گذشته، با پدیدآوردن نمادهایی در قالب فرهنگ مادی و غیرمادی جامعه، درصدد تقویت و حفظ روحیۀ خود برای رویارویی با مصائب زندگی برآمده‌اند. این نمادپردازیها که با گذشت زمان در سنت اجتماعی آنان جای گرفته‌اند، «دأب» نامیده می‌شوند (گلی، ۲۷۵). مراسم ذکر خنجر مصداقی از سنت اجتماعی ترکمنها ست که از ساختار فکری، اخلاقی و معیشتی آنها تأثیر پذیرفته و طی سالیان متمادی حفظ شده و به دوران ما رسیده است (نصری، ۳/ ۲۲۳-۲۲۵).
به گمان برخی، ذکر خنجر مراسمی نمایشی ـ رزمی و برگرفته از نـوع زندگی ترکمنها ست. با توجه به شرایط اجتماعیِ ترکمنها و تعرض مهاجمان در ایام گذشته، آمادگی رزمی و آموزش فنون گوناگون مانند شمشیربازی، سوارکاری و جز آن، اصلی حیاتی و اجتناب‌ناپذیر در آن دوره به شمار می‌رفته است. آنان پیش از رفتن به میدان نبرد، شمشیربه‌دست دور هم حلقه می‌زدند و با نمایش حرکات موزون که حکایت از ورزیدگی و چالاکی مردان ترکمن داشت، خود را برای نبرد با دشمن آماده می‌کردند. می‌توان گفت که رقص خنجر و دیگر نمایشهای رزمی و گروهی که نشانه‌ها و نمادهایی از مبارزه و رشادت را در خود دارند، برای حفظ و تقویت روحیۀ مبارزه‌جویی به وجود آمده‌اند؛ ازاین‌رو، پایۀ اصلی این مراسم بر اشعاری استوار است که مضمون و محتوای حماسی ـ رزمی دارند (مصطفایی، ۱۱۷- ۱۱۹؛ جرجانی، ۱۱۲).
برخی از پژوهشگران این مراسم را به‌عنوان روشی برای ارتقای روحیۀ مبارزه‌جویی، و نوعی مقایسه با فنون رزم‌آوری اقوام کهن دانسته‌اند (معطوفی، ۳/ ۱۹۵۹-۱۹۶۰).

شصت‌ و‌ سه‌ سالگینویسنده (ها) : زلیخا قرنجیک

شَصْت‌و‌سه‌سالِگی، جشنی که زنان و مردان ترکمن هنگام رسیدن به ۶۳‌سالگی، به پاس بزرگداشت ۶۳ سال زندگی حضرت محمد (ص)، در یکی از روزهایی برگزار می‌کنند که روز تولد آن حضرت ــ به روایتی، ربیع‌الاول و به روایتی، رمضان ــ می‌دانند (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
برخی از پژوهشگران این جشن را تنها مختص به مردان ترکمن عنوان کرده، و نوشته‌اند: هنگامی که مردان ترکمن به ۶۳سالگی می‌رسند، جشن و مهمانی‌ای ترتیب می‌دهند (لوگاشوا، ۱۰۵؛ بیگدلی، ۴۵۸). این جشن در‌اصل به نـام آق‌آش شناخته می‌شود، اما به آن آق‌قویون / آق‌قویِن نیز می‌گویند (نک‍ : قجقی‌نژاد، ۴۰۴). آق در مجموعه‌زبانهای تـرکی به معنـای رنگ سفید است و آق‌آش بـه خوراک سفید‌رنگ گفته می‌شود. عبارت آق‌قویون به‌سبب گوسفندی سفیدرنگ است که برای این مراسم قربانی، و سفیدی آن را به موی سفید انسان تشبیه می‌کنند و آن را نشان پیری، همچنین نماد سفید‌بختی می‌دانند (همانجا).
ترکمنها بر سفید‌بودن بز یا گوسفندی که ذبح می‌کنند، اصراری نمی‌ورزند؛ دیده شده است که بز یا گوسفندی کاملاً سیاه را نیز به این مناسبت ذبح کرده‌اند (بیگدلی، همانجا). امروزه، از گوشت مرغ هم برای تهیۀ خوراک این مراسم استفاده می‌کنند (قرنجیک).

زنبورک ترکمانی نویسنده (ها) : بهروز وجدانی

زَنْبورَکِ تُرْکَمانی، وسیله‌ای کوچک و ساده برای نواختن که نوازنده یا نوازندگان آن را به‌صورت انفرادی یا گروهی می‌نوازند. نوازندگان این ساز بیشتر دختران و زنان جوان ترکمنی هستند و معمولاً این ساز را خواننده یا ساز دیگری همراهی نمی‌کند.
زنبورک یا قوپوز در محاورات مردم ترکمن «قاووز» نیز نامیده می‌شود و از سازهایی است که در میان بسیاری از فرهنگهای جهان رواج دارد. در برخی از کتابهای سازشناسی و واژه‌نامه‌های موسیقی، نام آن jaw’s harp، به معنای «چنگ دهنی» (jaw = آرواره، فک) آمده است که این نام‌گذاری با فنون اجرایی این ساز نیز مطابقت دارد (درویشی، دایرةالمعارف ... ، ۲ / ۶۵۸).
نوع سادۀ فلزی این ساز در هندوستان، پاکستان و افغانستان «چنگ» نامیده می‌شود (معطوفی، ۳ / ۲۴۳۲) که مردان به‌صورت انفرادی یا گروهی آن را می‌نوازند. معمولاً از چنگ در اجرای ترانه‌های عاشقانه در حالت تک‌نوازی، و به جای انواع طبل برای تولید ریتم در گروه‌نوازیها استفاده می‌شود (جنکینز، ۱۰۶-۱۰۷). این ساز را در منطقۀ سیسیل ایتالیا «اسکاتچاپنسیری[۱]» می‌نامند (همو، ۱۰۸). قوپوزی که از چوب ساخته می‌شود، مانند دیگر انواع رایج آن در آسیای میانه، جنوب آسیا و اقیانوسیه، نسبت به نمونه‌های فلزی، قدمت بیشتری دارد (مسعودیه، ۸۱).