ابوالخیرخان بر آن بود تا به یاری روسیه قدرت خود را مستحكم سازد و حتی شاید رهبری تمام قبایل قزاق را به دست گیرد. از این روی دولت روسیه، به درخواست او، قلعه‌ها و شهرهایی در قلمرو قزاقها بنا كرد (بارتولد، ۲۶۶- ۲۶۸؛ نیز نك‍ : GSE، همانجا).
پس از ۱۷۳۷ م روسها گروهی را برای پی‌گیری اهداف خود به دشت سیحون روانه كردند. آنان چون دریافتند كه ابوالخیرخان به خیوه، تختگاه خوارزم رفته، به دنبال وی رهسپار این شهر شدند (بارتولد، ۲۶۹). در این زمان (۱۷۴۰ م) نادرشاه افشار به خیوه تاخت و آنجا را به محاصره گرفت. ابوالخیرخان همراه با لشكری از قزاق و ازبك به یاری ایلبارس، خان خیوه رفت، اما كاری از پیش نبرد و با نادرشاه از در صلح درآمد (استرآبادی، ۴۵۸). نادر موافقت كرد در صورتی كه ابوالخیرخان به حضورش رسد، با او قرارداد صلح منعقد كند، اما وی با بهره بردن از فرصتی نمایندگان اعزامی دولت روسیه را در خیوه باقی گذاشت و به موطن اصلی خود بازگشت. پس از آنكه سپاه نادر از خیوه دور شد، ‌مردم آنجا نورعلی پسر ابوالخیرخان را به فرماندهی برگزیدند. نوعلی به رغم درخواست روسها، از پذیرفتن تابعیت روسیه و ابراز سوگند وفاداری به آنها خودداری كرد (بارتولد، همانجا). چنین می‌نماید كه ابوالخیرخان كه اینكه نفوذ و سیطره‌ای یافته بود و برخی از اهداف خود را ملحق می‌دید، از هماهنگی با روسها سرباز می‌زد. روسها نیز در مقابل سرسختی او بر آن شدند كه با دیگر قبایل ارتباط برقرار كنند. در ۱۷۴۲ م كه قره قالپاقها ــ ساكن در بخشهای میانی و پایین رود سیحون و تابع قزاقهای ارودی كوچك ــ از سوی همسایگان خود مورد تهاجم قرار گرفتند، از روسیه درخواست تابعیت كردند و پذیرفته شد، اما ابوالخیرخان سال بعد به قره قالپاقها حمله برد و آنان را از آنجا بیرون راند (GSE, II / 422).
سرانجام ابوالخیر طی درگیریهای داخلی میان قبایل قزاق به دست سلطان باراق (براق) به قتل رسید و پسرش نورعلی با حمایت روسها به فرماندهی ارودی كوچك برگزیده شد (رضانور، ۶ / ۱۳؛ GSE, II / 507).

مآخذ

آكینر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران، ۱۳۶۷ ش؛ استرابادی، میرزا مهدی خان، تاریخ جهانگشای نادری، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ بارتولد، واسیلی، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، ۱۳۵۱ ش؛ رضانور، تورك تاریخی، استانبول، ۱۳۴۴ ق / ۱۹۲۵ م؛ رمزی، م.م.، تلفیق الاخبار و تلقیح الآثار، اورنبورگ، ۱۹۰۸ م؛ ریوكین، مایكل، حكومت مسكو و مسألۀ مسلمانان، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۶۶ ش؛ نیز:

GSE.

مجید سمیعی