اینکاها گروهی قومی بودند که در چهار سده، حد فاصل سال‌های 1000 تا 1400 میلادی در دره‌ی حاصلخیز کوسکو (Cuzco) واقع در نواحی جنوبی و مرکزی کوه‌های آند در آمریکای جنوبی ساکن شدند. اینکاها بزرگ‌ترین شهر خود کوسکو را، در همین دره (در پروی امروزی) و بر ویرانه‌های شهر یا آبادی‌های قدیمی‌تری ساختند. این شهر جدید به سرعت به پایتخت بزرگ‌ترین امپراطوری‌ای مبدل شد که آمریکای جنوبی تا آن زمان به خود دیده بود.

اهالی آمازون بزرگ برکت بیشتری داشتند؛ تولید غذای بیشتر به افزایش جمعیت و نیز افزایش پیچیدگی‌های اجتماعی و سیاسی انجامید. این مردمان محیط زیست خود را هم تغییر و هم گسترش دادند. در ساواناهای علف‌زار مرکزی اورینوکو و موخوس در بولیوی، جایی که پهنه‌های زمین برای ماه‌ها زیر آب طغیان‌ها و سیلاب‌ها باقی می‌ماندند، گروه‌های بومی سکونت‌گاه‌هایی ساختند که بر پی‌ریزی‌های رسوبی دست‌ساز و گاه بر بقایای سکونت‌گاه‌های پیشین احداث شده بود. 

پهنه‌ای جغرافیایی و فرهنگی‌ای که با نام آمازون بزرگ (یا حوزه‌ی آبگیر آمازون) شناخته می‌شود، آبگیر رودخانه‌ی آمازون، آبگیر رودخانه‌ی اورینوکو (Orinoco)، اراضی مرتفع گویانا (Guiana)، اراضی مرتفع برزیل و نواحی شمال شرق این کشور را شامل می‌شود و از سمت غرب تا رشته‌کوه‌های آند ادامه می‌یابد. این منطقه جنگل‌های بارانی استوایی، جنگل‌های کم‌آب، خارزارها و ساواناها را در خود جای داده است. عصر پیش از تاریخ این منطقه، برخلاف دامنه‌های کوه‌های آند و سواحل اقیانوس آرام چندان شناخته‌شده نیست. اما روشن است که ساکنان این منطقه استادان زیستن در نواحی دشوار بودند و گونه‌ای کشاورزی پایدار را در این منطقه بسط داده بودند. بی‌تردید وجود اضافه‌ی محصولات زراعی دلیل رشد جمعیت در این منطقه بوده است.

برای آزتک‌ها زمان خصلتی چرخه‌ای و تکرارشونده داشت و نظام پیچیده‌ی تقویم آنان بازتاب‌دهنده‌ی همین مفهوم است. تقویم خورشیدی آنان از 365 روز تشکیل می‌شد که به 18 گروه 20روزه، به علاوه‌ی پنج روز «بدشگون» تقسیم شده بود. این تقویم خاص با چرخه‌ی کشاورزی کاشت و برداشت، و نیز گردش‌های نظام بازار در ارتباط بود.

بر اساس اسطوره‌شناسی آزتک، زمین از یک تمساح-هیولا به وجود آمد که بر یک پهنه‌ی آبی در میانه‌ی گیهان شناور بود. گیهان آزتک به چهار قسمت در راستا چهار جهت اصلی تقسیم شده بود که فضای وسط، پنجمین جهتِ آن محسوب می‌شود. افزون بر این فضا در راستای محور عمود به نه لایه در زیر سطح زمین و سیزده لایه بالای آن تشکیل شده بود. در بالاترین این لایه‌ها، دو خدایی آفریننده‌ی کهن، اومه‌ته‌کوتلی (Ometecuhtli) و اومه‌سیهواتل (Omecihuatl)، خدا و خدابانوی این دوگانه زندگی می‌کردند. 

جامعه‌ی آزتک بر اساس خطوط طبقاتی مشخص و روشنی تفکیک شده بود. در این نظام، «اوئِتلاتوآنی» (Huetlatoani) (به معنی کسی که حرف می‌زند)، مقام حکمرانی را در اختیار داشت و در راس ساختار جامعه قرار می‌گرفت. حکمران از میان مردان خانواده‌ی حاکم پیشین انتخاب می‌شد و امپراطوری گسترده‌ی خود را از قصر حکمرانی در تنوچتیتلان اداره می‌کرد. نزدیک‌ترین مشاور او «سیهوآکوآتل» (Cihuacoatl) (به معنی زن-مار) بود؛ سِمتی که یک مرد متصدی آن بود. سیهوآکوآتل نیز همانند حکمران، از یک تبار خاص انتخاب می‌شد

در آغاز اشغال غاره توسط اسپانیایی‌ها، امپراطوری آزتک بر بیشتر اراضی مکزیک امروز سلطه داشت: از ساحل اقیانوس آرام تا خلیج مکزیک و از دره‌ی مکزیکو در شمال تا منطقه‌ی سوکونوسکو (Soconusco) در مرز گوآتمالا. امپراطوری آزتک هیچ‌گاه قلمرویی یک‌دست و متجانس نبوده است؛ امپراطوری آزتک همواره از پیوستن پادشاهی‌هایی مستقل با اتباعی از گروه‌های قومی متنوع استقبال می‌کردند.

مخیکاها در ازای زمینی که به آنان اعطا شده بود، به مزدوران و رعایای پادشاه قبیله‌ی ته‌پانِک شدند که در آزکاپوتزالکو مستقر بود و قوی‌ترین حکمران دره‌ی مکزیکو در آن روزگار محسوب می‌شد. تحت حکومت ته‌پانک‌ها، مخیکاها در جنگ‌های بسیاری علیه دشمنان آزکاپوتزالکو شرکت جستند. مخیکاها علی‌رغم جایگاه فرودست‌شان در سیاست دره‌ی مکزیکو، هم‌چنان در جستجوی پیوندهایی با سلسله‌های شاهی بودند تا بتوانند عنوان تلاتوکایوتل (Tlatocayotl) را به چنگ آورند و سلسله‌هایی مختص به خودشان را تشکیل دهند.

واژه‌ی «آزتک» (Aztec) به طور کلی برای اشاره به تمامی ساکنین اراضی «مخیکا» (Mexica) [منطقه‌ای که بخش‌هایی از مکزیک، ایالات متحده، گوآتمالا، بلیز، هندوراس و حاشیه‌ی خلیج مکزیک امروزی را در بر می‌گیرد. م.] به کار می‌رود.

گیهان مایا از سه اقلیم تشکیل شده بود: جهان بالا (آسمان)، جهان میانی (جهان آدمیان) و جهان زیرین (خییالبا Xibalba). نه سطح که هم‌چون یک هرم روی یکدیگر قرار گرفته بودند جهان بالایی را تشکیل می‌داد. یک سوسمار دو سر مسیر حرکت ماه، خورشید و دیگر اجرام سماوی را تعیین می‌کردند. جهان میانی بر پشت یک کروکودیل یا یک لاک‌پشت قرار داشت که بر یک حوضچه پر از نیلوفرهای آبی شناور بود. جهان زیرین نیز اقلیمی نمناک با نه لایه و به شکل هرمی واژگون بود. در هر اقلیم موجودات نامیرا و فانی مختلفی زندگی می‌کردند.

تقویم‌های مایا پیچیده‌ترین تقویم‌های بسط‌یافته در آمریکای مرکزی بوده‌اند. احتمالا برخی از عناصر آن در تقویم‌های نجومی کشاورزان و ابزارهای پیش‌گویی منطقه‌ی زاپوتک (Zapotec) ریشه داشته و به واسطه‌ی اولمک‌ها (Olmec) و دیگر ساکنان سرحدات غربی و جنوب‌غربی قلمرو مایا راه یافته‌اند. بررسی روی‌دادهای تنجیمی مانند اعتدالات و انقلابات فصلی مبنای تقویم‌های آمریکای مرکزی را شکل می‌داد. برخی از ساختمان‌ها، مانند عمارت کاراکول در چیچن‌ایتزا و گروه ساختمان‌های E در اوآکساکتون (Uaxactun) به دقت جانمایی شده بودند به گونه‌ای که مشاهده‌ی طلوع و غروب اجرام آسمانی در افق از بلندای این سازه‌ها امکان‌پذیر باشد. مایاها در آغاز زمان را به صورت پدیده‌ای ادواری مفهوم‌پردازی کردند که بر اساس آن، روی‌دادهای گذشته و آینده به واسطه‌ی نقاطی در چرخه‌های زمانی کوتاه یا بلند به یکدیگر مرتبط می‌شده‌اند. اما در عین حال دیدگاه خطی نیز نسبت به زمان داشته‌اند که گردش بی‌پایان اما تکرارشونده‌ی روزها را بر اساس آن شمارش می‌کرده‌اند.

توپ‌بازی مناسکی یکی از ویژگی‌های تعیین‌کننده‌ی تمدن‌های آمریکای مرکزی است. زمین‌های بازی سازه‌ای ثابت در بیشتر ساخت‌گاه‌های باستان‌شناختی آمریکای مرکزی، ازجمله مناطق مربوط به تمدن مایاست. تنظیمات خاص بازی، از جمله نحوه‌ی امتیازدهی، تعداد بازیکنان هر تیم، اندازه‌ی زمین بازی، تجهیزات مورد استفاده و نتیجه‌ای که در نهایت در انتظار برندگان و بازندگان بود، در هر تمدن و هر شهر متفاوت بود. هدف بازی هم در شهرهای مختلف تفاوت داشته است.

مایاها هم‌چنین متونی را بر اشیاء کوچک و قابل حمل و هم‌چنین برخی اشیاء شخصی منتخب مانند جعبه‌های چوبی و سنگی، قاب آینه‌های چوبی یا مجسمه‌های چوبی کوچک نقش می‌زدند یا حجاری می‌کردند که معمولا معرف نام صاحبان‌شان بود. این «برچسب‌های نام» هم‌چنین بر درفش‌های استخوانی و ابزارهای نساجی، ابزارها و گوشواره‌های سنگی از جنس گرین‌استون، و نیز ابزارهای ساخته‌شده از جنس صدف مانند جوهردان‌ها و شیپورها دیده شده‌اند. 

نظام خط هیروگلیف مایایی در تمامی اراضی فرودست تحت اشغال مایاها در شبه‌جزیره‌ی یوکاتان، تاباسکو (Tabasco)، چیاپاس، گوآتمالا و شمال اندوراس، و از اواخر دوران پیش‌کلاسیک (حدود 400 پیش از میلاد تا 250 میلادی) مورد استفاده بوده است و دست‌کم در برخی از نواحی، پس از ورود اسپانیایی‌ها و در دوران استعمار نیز ادامه یافت. 

ریشه‌ی قوم مایا در هاله‌ای از اسرار پنهان است. بعضی از ساخت‌گاه‌های باستانی به جای مانده از شکارگران و گردآوران خوراکی در منطقه‌ی عمومی مایا یافت شده است، اما ارتباط این میادین به کشاورزان مایا چندان روشن نیست. در اراضی پست جنوبی شواهدی کهن-بوم‌شناختی از جنگل‌زدایی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد وجود دارد که فرض می‌شود با توسعه‌ی سکونت کشاورزان در منطقه در ارتباط است؛ با این حال شواهدی از خودِ این سکونت‌گاه‌ها در دسترس نیست. قدیمی‌ترین بقایای حضور کشاورزان در این منطقه در سواحل گوآتمالا و چیاپاس کشف شده است. این فرهنگ که با نام اوکوس (Ocos) شناخته شده است به سال‌های 1800 تا 1400 پیش از میلاد باز می‌گردد، اما بعید است که این مردمان مایا بوده باشند.

مایاها گروهی از مردمان هستند که به زبان‌هایی هم‌خانواده تکلم می‌کردند و نواحی گسترده‌ی به هم پیوسته‌ای از آمریکای مرکزی را اشغال کرده‌بودند. منطقه‌ی مایاها نواحی شرقی ایالت‌های تاباسکو (Tabasco) و چیاپاس (Chiapas) در مکزیک کنونی و بخش‌هایی از ایالت‌های یوکاتان (Yucatan)، کامپِچه (Campeche)، و کین‌تانا (Quintana) را شامل می‌شد. این منطقه هم‌چنین تمامی خاک کشورهای گواتمالا (Guatemala)، بلیر (Beliz) و نواحی غربی ال‌سالبادور (El Salvador) و اُندوراس (Honduras) را نیز دربرمی‌گیرد. هرچند فرهنگ مایا در این پهنه کاملا یکسان نبوده است، اما مردمان بومی آن الگوهای پایه‌ی فرهنگی مشترکی داشته‌اند که زبان، مولفه‌هایی از ساختار اجتماعی و دین، و فعالیت‌های معیشتی ابتدایی از آن جمله‌اند. شواهد باستان‌شناختی حکایت از آن دارند که مایاها برای نزدیک به هزار سال در همین منطقه زندگی کرده‌اند.

کشور ايران با فرهنگ کهنی بيش از سه هزار سال، قلمرو اقوام گوناگوني با فرهنگ‌های متنوع و غنی از دانش بومي بوده است. با توجه به تنوع اقليمي و قومي، دانش بومي بسیار کارآمدی در حوزه‏هايي چون شيوه‏هاي درمان بومي و گياهان دارویي در ایران به وجود آمده است. اين مقاله، بر اساس تحقيق ميداني و اسنادي درباره اقوام ساكن استان هرمزگان در مناطق بندر لنگه، هرمز، میناب و بندرعباس انجام شده است و به بررسي مراسم آیینی درمانی ”زار“ یا”اهل هوا“ می‌پردازد. شناخت اهل هوا، بررسی موقعیت و ویژگی‌های درمانگران بومی این مراسم یعنی ”بابازار“ و ”مامازار“، که به مداواي بيمارانی می‌پردازند که توسط باد‌های نامرئی تسخير شده‏اند، از جمله اهداف این تحقیق است.

مقاله " بادهای کافر و دهل سه‌سر در خلیج فارس، مراسم آیینی و درمانی زار" در نشریه پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره 2، شماره 2، پاییز و زمستان 1391 به چاپ رسیده است.

لینک مقاله در سایت نشریه پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران

https://ijar.ut.ac.ir/article_50669_6874.html