درنگوینگ یرلیگی بیر " مدنییتلی " کؤپچۆلیکده بُولسا ، درنگوچی اوزایشنده ، یازوولی سند لردن ، بینالاردان و تنگّه لردن پیدالانیار. امّا آراشدئر مانئنگ یرلیگی بیر " چاروادار چئلئقلی " کؤپچۆلیکده بُولان بُولسا . " روُوایات " اساسی انجام حؤکمونده اولانئلیار .

امّا روُوایات انجامی نئنگ اولا نئلئشی دا بیرینچه شرط لره دگیشلی . بیر واقا حاقدا آیدئلان بیر روُوایات، شوُل واقانئنگ یۆزه چئقان زامانئنا اؤران یاقئن بُولماغی بیلن ، آیدئجی سی نئنگ ائنامدارلئغی بیلن، دءوورینگ تاریخی شرط لری بیلن اویغونلئغی بیلن ، همده باشغا آیدئلان منگزش روُوایات لار بیلن جبیس گلیشی بیلن دگر لنیأر و ایشله نن درنگوینگ " عئلمی باها سئندا " أوز یؤریته اورنونی تاپیار . جملأپ آیدانئمئز دا بیر روُوایات – ئنگ أونگی بیلن ;

-         آلنان چشمه سی یادا آیدئجی سی بللی بُولمالی

-         آیدئجی یا چشمه ائنامدار بُولمالی

-         واقانئنگ یۆزه چئقان زامانئنا ( دؤورینه ) یاقئن بُولمالی

-         دؤورینگ تاریخی شرط لری بیلن قئبا بداش بُولمالی

-         باشغا آیدئلان روُوایات لار بیلن جبیس گلمه لی

ائنها شیله بیر عئلمی اوصول دان اوغور آلئپ بییک پئراغی نئنگ " عؤمری " بارادا بار بُولان بیر " روُوایات " حاقدا دوروپ گچه یلی لینگ.

بیلشینگیزیالی بییک عاقئلدار شاهئرئنگ " عؤمری " بارادا یوزلرچه روُوایات حالق آراسئندا دؤرأپ دیر . بو روُوایات لارئنگ بیری ده ، " شاغوربات " آدلی بیر شاخص بارادا آیدئلان.

شاغوربات حاقدا مانگا بللی بُولان دؤرت هیلی روُوایات بار . بولارئنگ دؤر دوسی ده بیری – بیریندن تاپاووتلی . گلینگ ایندی بیرینجی روُوایاتا سر اِده یلینگ !

" ادبییات شئناس لار حالق روُوایات لاری بیلن ماغتئم غولی نئنگ دُوغلان اُوباسی بُولان " حاجی غُووشان " دیین توپُونیمی باغلانئشدئریارلار. شُول روُوایات لارا گؤرأ، شاغوربات آتلی جاهان کشته مکّه – أ دیییپ باریارقا ، ماغتئم غولی نئنگ اُوباسئنا گلیپ دیر. شاهئر بیلن تانئشان دان سُونگ، اُول، ایندی من مکّه –أ گید جگم دأل، منینگ حاجئم اِیّأم غُووشدی دییپ دیر.  " " میراث آننا نپس اُوف ص 90".

گؤرشونگیزیالی یُوقارقی روُوایات دا شاغوربات بیلن ماغتئم غولی نئنگ آراسئندا، دوشوشئق دان أونگ هیچ هیلی تانئش لئق یاغارئندا شلئق بُولماندئر. اثرینگ عالئم یازئجی سی سؤزونینگ دوُوامئندا شاغوربات آدلی بو حاجی ، دؤولت محمد ینگ یا ماغتئم غولی نئنگ غائین آتاسی دئغی باردا هیچ ذات آغزامایار.

ایندی ایکینجی روُوایاتی اوُقا یلئنگ:

ملّا شاه قوربات دولت محمد آزادی نینگ قایین آتاسی بولیار . اول سونگ سونگلار اونونگ قاپی سیندا اوز بیری لری یالی بولوپ خذمت ادیار . آیدیلشینا گؤرأ، اول قاتی بیر علم لی – بیلیم لی آدم بولانسونگ دولت محمد ( قارری ملّا ) " هر وقت منی چاغیرمالی بولانگیزدا، ایلکی بیلن ملّا شاه قورباتی چاغیرینگ " دییپ وصیت ادن . مختوم قلی شیر غازی مدرسه سینه اوقووا گیدنده ملاشاه قوربات ایزیندان آزقالارینی خیوا التیان اکنی . روایات ادیارلر. بیرگزک خیوا باراندا مختومقلی : " اوبادا نامه خبر؟ " دییپ سوراندا " اوبا، ایل – گون یر به یر قورغون چیلیق . اجه نگ – قاقانگ سلام آیتدی لار ". " منگلی نأهیلی کؤک قورغون می ؟ " دییپ سوراندا ، " منگلی نی – ا شیخیم هارفیقا بر دیلر " دییپ جواب بریار . شوندا مختوم قلی ایشان :

بولمادی بیزگه نصیبنأگ ایسته دیم گویز دین سنی

دییدینگ اوتسون قیش ، تاپارمن تأزه نوروز دن سنی

دیین قوشغی نی اوزوندن یازیپ قالدیریار مختومقلی نینگ کامل دیوانی – قاضی 1387 ص 37 .

اوچونجی روُوایات، ایکینجی روُوایات دان آزکم تاپاووتلی فداکارئنگ اثرینده شیله شکیل له نیپ دیر :

یازئجی " قره ایشان محمدی " نینگ آغزئندان اشیدن روُوایتی نی شیله یازغا گچیریپ دیر :

" افرادی که برای طلبه های مدرسه " ادریس بابا " واقع در محل " قزل آیاق " آذوقه ( خوراک و پوشاک ) می بردند ،خبر غم انگیز ازدواج منگلی با فرد بیگانه را به مختومقلی که مشغول تحصیل بودند ، رسانده اند" شاعر با شنیدن این خبر دردناک ... غزل " گویزدن سنی " ( از پاییز تا حال ... ) را ... بدین مطلع می سرایند :

بولمادی بیزگا نصیبنگ استادیم گویزدان سنی

دیدینگ اوتسون قیش تاپارمن تازه نوروزدن سنی

فداکار صص 99-100

غالامگأرینگ بیر یرلی بیلمیش دن اشیدمیشینه گؤرأ، دؤردونجی و سُونگقی روُوایات شاغوربات حاقدا شیله ماغلومات بریأر:

" شاغوربات ماغتئم غولی نئنگ غائین اتاسی بُولان منش. اُول دۆنیادن غایدان دان سؤنگ، ماغتئم غولی و آزادی نئنگ حاضیرکی مازاری نئنگ بیر نمه گون اُورتا – گوندُو غار طارافئندا جایلانا مئش . حالق آراسئندا – دا ماغتئم غولی دان " من بیله آتامئنگ زئیاراتئنا گلسه نگیز أونگی بیلن شاغوربادی زئیارات ادیپ سُونگ بیزه گلینگ " دیین بیر تاقئل بُولوپ دئر."

أنها گورُشونگیز یالی، شاغوربات آدلی بیر حاقئقی شاخص بارادا دورءت دۆرلی هم تاپاوُتلی رووُایات حالق آراسئندان آلنئپ دئر. منینگ پیکریمچه بو دؤرت روُوایاتئنگ ایکی سی، " چشمه " تایدان آغسایار.ایکینجی و دؤردونجی روُوایات – نئنگ آلنان چشمه سی یا آیدئجی نابللی. اۆسته سینه بو ایکی روُوایائنگ بیرینده شاغوربات دؤولت محمدینگ غایئن آتاسی بولیار. اُول بیر روُوایات دا، ماغتئم غولی نئنگ غائین آتاسی .همده قوبورئنگ زئیاراتی حاقدا آیدئلان ناقئل بیرینجی روُوایات دا دؤولت محمدینگ آغزئندان و ایکینجی روُوایات دا ماغتئم غولی نئنگ آغز ئندان آغز الیار.

شونونگ اۆچین ده بو یکی روُوایات : چشمه سی نینگ یادا آیدئجی سی نئنگ نابللی بُولماغی بیلن ، همده بیر- بیری بیلن غاپماغارشی لئقلی بُولماغی بیلن ، غالامگارینگ ناظارئنا گؤرأ " ائناملی رووُایات " بُولوپ بیلمه یأر.

اۆچونجی روُوایات – ئنگ ائناملی یری ، آیدئجی سی نئنگ " تانئمال " لئغی دئر. یازئجی ، روُوایاتی کیمینگ آغزئندان یازئپ آلان دئغی نی أونگی بیلن نئغتاب گچیأر . بو روُوایات دا – دا، ایکینجی روُوایات یالی، منگلی ، ماغتئم غولی و " گویزدن سنی " آدلی غوشغی بارا دا صُوحبت گیه سرده ، امّا ، واقانئنگ یۆزه چئقان مکانی حاقدا ایکی روُوایات غاپما غارش لئق لی دوریار . ایکینجی روُوایات ، خیوا دا شیرغازی مدرسه سیندن گورّونگ برسه  ، اوچونجی روُوایات – نئگ مکانی " قزل آیاق " اُوباسئنداقی " ادریس بابا " مدرسه سینده گچیار. اۆسته سینه ایکینجی روُوایات دا شاغوربات دان آغزال . اۆچونجی روُوایات دا شاغورباتئنگ یرینه دینگه " آذقا گیترن بیرینچه آدامدان " گورّونگ گچیأر

بیرینجی روُوایاتا گله یُمیزده . اُول بیله کی روُوایت لاردان دۆیپ گوتر تاپاووتلی بُولوپ دوریار .

بیرینجی دن ، روُوایات – ئنگ سُونگوندا، یازئجی ، پیدالان چشمه سینی بللأپ گچیأر .] غئنان ق دا بو چشمه حاخیر بیزینگ اِل یته رمیزده دأل [ . ایکینجی دن ، بللی بُولوشئندان ، شاغوربات ، ماغتئم غولی نئنگ یاش تایدان اولالشان هم آنگئیت تایدان چونگلاشان تاپغئرئندا اُونگا ساتاشماغی مۆمکین.

همده بولارئنگ آراسئندا ، اُونگدن تانئش لئق هم غارئنداشئلق بُولمادئغی سبأپلی بو روُوایات بیرینجی و دؤردونجی روُوایات – ئنگ نوقصانلی دئغی نی بیر هیلی ثوبوت ادیأن یالی .

هر حال دا تورکمن تارئخئندا هم ادبییاتئندا ، یازوولی سندلرینگ آزلئغی ضرارلی همده بار بُولان یؤرگونلی روُوایات لارئنگ دا آیدئلئپ گچیلین کم – کأس لیک لری بُویونچا ، شاغوربات و ینه اُون لارچا شونگا منگزش مسئله لرینگ حأضر – حأضر چؤزگۆت سیز غالماغی ، غئنانچلی فاکت حوکمونده بؤورومیزده سانجی بُولوپ دورار .

آنادردی عنصری

27/04/1392