اِبْن‌ِ حوقَل دانشنامه ایران جلد: 1 شماره مقاله 522
اِبْن‌ِ حوقَل ho(a)wqal] ، ابوالقاسم ebn-e محمد بن حوقل يا محمد بن على نصيبى يا نصيبينى د پس از 67ق/78م، بازرگان، سياح معروف و جغرافى‌دان عرب. وي از 31 تا 59ق/43 تا 70م به سياحت در بلاد اسلامى پرداخت و كتاب صورةالارض يا المسالك و الممالك را تأليف كرد. وي پيش از 20ق در نصيبين واقع در بين‌النهرين عليا زاده شد، و احتمالاً آغاز زندگى را در نصيبين و جوانى را در بين‌النهرين سفلا گذرانده است، زيرا خود تصريح كرده كه در حدود سال 20ق در مداين بوده، و سپس به عزم مطالعه دربارة سرزمينهاي اسلامى و ملتهاي مختلف، و نيز به منظور تجارت سفر تاريخى خود را آغاز كرده است. مسير مسافرت او را بر اساس صورةالارض مى‌توان چنين تعيين كرد: افريقاي شمالى، اسپانيا و مرزهاي جنوبى صحرا 36-40ق/ 47-51م، مصر و نواحى شمالى قلمرو اسلام يعنى ارمنستان و آذربايجان ح 44ق/55م، جزيره در شمال بين‌النهرين، عراق، خوزستان و فارس ح 50- 58ق/61- 69م، خوارزم و ماوراءالنهر ح 58ق/69م، و سيسيل ح 62ق/73م؛ مسير بعدي او معلوم نيست.
ابن حوقل همانند ديگر جغرافى‌دانان كلاسيك تقريباً هم‌ّ خود را مصروف شرح بلاد اسلام كرده است. وي ظاهراً در ميان كلية جغرافى‌دانان كلاسيك نخستين كسى است كه به امور مغرب آشناست و در صورةالارض به شرح مفصلى دربارة منطقة بجه و تاريخ آن و نيز اريتره جنوب ايتاليا همراه با نامهايى از قبايل بربر و همچنين شرح واحه‌ها پرداخته است.
ابن حوقل دو اثر معروف داشته است: يكى كتابى دربارة سيسيل كه در دست نيست و ديگري كتاب صورةالارض. وي در اثر خود بيش از آنچه اذعان مى‌كند، مديون اصطخري است و عملاً تنها در فصول مغرب،اسپانيا و سيسيل است كه اصالت كار ابن‌حوقل آشكار مى‌شود. اگرچه صورةالارض در زمينة جغرافياست، ولى همانند جغرافى‌دانان سده‌هاي و ق، به شرح حال بزرگان و پادشاهان و امراي شهرها و توانگران و نيكوكاران و صاحبان مذاهب از جمله حسين بن منصور حلاج و نيز بيان وقايع مهم تاريخى و اجتماعى پرداخته است. وي وجه تسمية خليج فارس را به روشنى مى‌نويسد: اين دريا... از ميان همة سرزمينهاي مجاور آن به نام فارس ناميده شده است.
نكته‌هاي اقتصادي‌اي كه در اثر ابن حوقل آمده، كاملاً تازه و ابتكاري است. او يگانه جغرافى‌نويس زمان خود است كه از محصولات عصر خويش واقعاً طرحى روشن به دست داده است. اثر ابن حوقل از حيث زبان فارسى نيز اهميت دارد، زيرا واژه‌ها و نامهاي فارسى بسياري در آن آمده است.
صورةالارض نخستين بار با عنوان المسالك و الممالك و المفاوز و المهالك، به كوشش دخويه در ليدن 873م چاپ شد. ترجمه‌هايى از اين كتاب به زبانهاي مختلف صورت گرفته است كه از آن جمله‌اند ترجمة انگليسى، فرانسوي و فارسى.*
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی