آبْراهام گاتوغيگُس دانشتامه ایران جلد:1 شماره مقاله 155
آبْراهام گاتوغيگُس gatoqigos] ، يا abraham آبراهام كرِتاتْسى كرتى د 737م/150ق، اديب و روحانى ارمنى. دربارة سالهاي نخستين زندگى آبراهام گاتوغيگس اطلاعات نسبتاً محدودي در دست است. او در شهر كاندي در جزيرة كرت يونان، از مادري يونانى زاده شد و احتمالاً در مركز علمى وابسته به جامعة ارمنيان يونان به تحصيل پرداخت. در 707م/119ق به مقام اسقفى كليساي ارمنى تراكيه رسيد. در 734م/147ق به اتفاق جمعى از زائران راهى اِچْميادزين مركز دينى ارمنستان و چند شهر مقدس ديگر شد. در طول سفر آگاهى يافت كه نادرشاه قصد حمله به ارمنستان را دارد؛ پس بى‌درنگ خود را به اچميادزين رساند. در آن هنگام جاثليق ارمنستان درگذشت و آبراهام گاتوغيگس به خواست مردم، سمت جاثليقى اچميادزين را برعهده گرفت. وي در 4 نوامبر 734 به مقام جاثليقى كل ارمنيان جهان منصوب شد.
دوران جاثليقى آبراهام گاتوغيگس هم‌زمان با اوج گرفتن جنگهاي ايران و عثمانى بود. از بهار سال 735م اختلافهاي ايران و عثمانى به مرحلة جديدي رسيد. در همين زمان آبراهام گاتوغيكس به تأليف كتاب تاريخ خود پرداخت. كتاب او بيانگر حوادثى است كه در سالهاي 734-736م ميان دو دولت ايران و عثمانى رخ داده است. اين كتاب داراي 3 بخش است و يادداشتى از آبراهام گاتوغيگس در انتهاي كتاب ضميمه شده است. در آن يادداشت به تاريخ نگارش و خاتمة كتاب در فورية 736، در دشت مغان اشاره شده است.
وي نخستين بار در مة 735 در نزديكى آباران با نادرشاه ملاقات كرد. اين واقعه هم‌زمان با تصميم نادرشاه مبنى بر راندن تركها از ايروان و دشت آرارات بود. اين ملاقات منجر به ايجاد و سپس تحكيم روابط ميان شاه و آبراهام گاتوغيگس شد؛ آن‌گاه ديدارهاي آن دو تكرار شد و بنا به رسم مشرق زمين هداياي ارزشمندي ميان آنان رد و بدل، و ضيافتهايى نيز برپا گرديد. پس از پيروزي ايرانيان بر تركها در نزديكى قارص، ايروان مجدداً به دست ايرانيان افتاد و ارمنستان شرقى و اچميادزين به فرمانروايى نادرشاه گردن نهاد. ازاين‌رو آبراهام گاتوغيگس با استفاده از روابط دوستانة خود با شاه ايران موفق شد قسمتى از ثروتهاي تصرف شده از اچميادزين را باز ستاند و با گرفتن فرمانى از شاه مانع ورود امراي يونانى به شهر، و مداخلة آنان در برخى از امور آنجا شود.
آبراهام گاتوغيگس در بخشى از كتاب خود به تاج‌گذاري نادر شاه در 4 شوال 148ق/6 فورية736م كه خود نيز به عنوان شخصيت عالى‌مقام در آن مراسم دعوت داشته است، اشاره دارد. او در اين كتاب به تفصيل به جزئيات مراسم خاص تاج‌گذاري و عيد نوروز، آرايش ارتش ايران، ايجاد اماكن موقت در بيابانها، هرم فئودالى ايران، قوانين خاص ملاقات با شاه و همچنين ديدارهاي خود با وي پرداخته است. كتاب تاريخ او در 796م در كلكته و در 870م در ارمنستان منتشر شد، اما اكنون فقط قسمتهايى از آن در دست است. اين كتاب به زبان فارسى نيز ترجمه شده است.
مآخذ: فرهنگ خاورشناسان، تهران، 372ش، ج؛ نيز:
Haykakan sovetakan Hanragitaran, Erevan, 1974; Melik Bakhshyan, S. T., Hayots patmut'yan aghbyuragitut'yun, Erevan, 1979, p. 252 ff.
آنوشيك ملكى بخشمندي
منبع: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی