اَباقاخان دانشنامه ایران جلد 1 شماره مقاله 45
اَباقاخان xan] ، abaqa يا اَبْقاخان، و بنابر نوشتة مورخان عرب زبان «ابغا»، دومين ايلخان از ايلخانان مغول حاكم بر ايران و بزرگ‌ترين پسر هولاگوخان. او در 31ق/234م متولد شد و در 63ق/265م پس از درگذشت هولاگو به سلطنت رسيد.
پس از جلوس اباقا، نوقاي فرمانده قواي بَركه بَركاي، خان مسلمان‌ِ دشت قبچاق به دربند و اران حمله كرد. اباقا برادر خود، يشموت را به جنگ او فرستاد و در صفر 64 در كنار آق سو سپاهيان نوقاي را منهزم ساخت. با شكست نوقاي جنگ ميان اباقاو بركه پايان نيافت و نزاع ميان اباقا و جانشينان بركه همچنان ادامه يافت.
از سوي ديگر در پى اختلافى كه ميان نوادگان و شاهزادگان چنگيزي افتاد، براق نبيرة جغاتاي به متصرفات اباقاخان در ايران تاخت. اباقاخان در تابستان 68ق به مقابله با وي پرداخت. براق پس از گذشتن از جيحون دست به غارت گشود، اما در آن سوي رود هرات اباقاخان وي را به حيله به دام انداخت و شكست سختى به سپاهيان او وارد آورد.
روابط مماليك مصر با اباقاخان خصمانه بود. اين دولت در برابر توسعه‌طلبيهاي وي مانعى بزرگ به شمار مى‌رفت. اباقاخان براي برداشتن اين مانع تلاش فراوان كرد، اما سودي نبخشيد. از جمله در 71ق قلعة بيره را كه جزو متصرفات مماليك بود، محاصره كرد و گذرگاههاي فرات را گرفت؛ اما در مقابل سپاهيان ملك ظاهر بيبرس به سختى شكست خورد و بسياري از سپاهيانش را از دست داد. بيبرس يك بار ديگر نيز در 75ق در حمله به آسياي صغير لشكريان اباقاخان را به سختى منهزم كرد، چنان‌كه به گفته‌اي وقتى اباقاخان از شمار كشتگان سپاهش آگاه شد، به گريه افتاد و از سرخشم فرمان داد تا ولايات روم را خراب كنند.
در 80ق اباقا برادرش منكوتيمور را براي حمله به شام روانه ساخت. ملك منصور سيف‌الدين قلاوون با سپاهيان خود به مقابلة او شتافت. دو سپاه در صحراي حمص به نبرد پرداختند و سرانجام مصريان بر سپاهيان اباقاخان پيروز شدند.
به گفتة رشيدالدين فضل‌الله اباقا در ذيحجة همين سال، در همدان جان سپرد. وي دو پسر به نامهاي ارغون خان و گيخاتو داشت كه هر دو به سلطنت رسيدند.*
منبع: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی