بدون هیچ شک و شبهه ای، یکی از ارزشمند ترین گنجینه های ادبیات ترک، حماسه ی " اوغوز قاغا ن" 

 و به عبارت دیگر " اوغوز نامه ها " است. می دانیم اوغوز نامه هایی که در تارو پود آن ها، عناصر ریشه

دار تاریخ و فرهنگ نهفته است، در خصوص کشور گشایی های اوغوز قاغان، قهرمان و فرمانروای حماسه

ای ترک می باشد. از این رو مفید خواهد بود که ابتداء در باره ی " هویت اوغوز"- که نقش اصلی را در

داستان های اوغوز قاغان بازی می کند، مکث و تاملی داشته باشیم.

    این اوغوز کیست؟ آیا صرفآ قهرمانی حماسی است؟ یا شخصیتی است که واقعآ در تاریخ وجود داشته

است؟تا این زمان دانشمندان زیادی سعی نموده اند به این پرسش، پاسخ دهند. برخی اورا " یبغوی

بزرگ هون"( مو-تون ، همان " مته" ) شمرده اند. گروه دیگری بر آنند که او " پیامبر" بوده و برای هدایت

ملت ترک فرستاده شده است.در واقع هر دو طرف، از زاویه ی دید خودشان تا حدودی محق بنظر می

رسند. قدیمی ترین دولت شناخته شده ی ترک را " هون ها " تاسیس کردند. " مو- تون  یبغو"( ق.م ۲۰۹

تا  ۱۷۴ ق.م)یکی از قدرتمند ترین و نامدارترین فرمانروایان تاریخ ترکان، دولت هون را به اوج قدرت رساند،

  و  زمینه ها و مبانی لازم برای افرادی که بعد ها ، سلسله ها و دولت هایی ایجاد نمودند، فراهم آورد.

 تومان( Tuman)- شایدTümen- او را به عنوان وارث بر نگزید، بلکه برادر او را جانشین خویش اعلام نمود.

 " مو- تون" با نیروی ده هزار نفره ی تحت امرش، به حرکت در آمد و پدرش را  درحین یک شکار گروهی،

به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت( ۲۰۹ق.م). مو- تون تشکیلات دولت را سازماندهی کرد، "

تونک – هو" ها را که مداومآ مدعی و خواستار خاک و اراضی وی بودند، به سختی شکست داد. در سال

 ۲۰۳ق.م " یوئه چی " ها را مغلوب ساخت. می دانیم که در اسناد " چینی" شرح زندگی" مو- تون" به

شکل بسیار پر رنگ و مفصلی توضیح داده شده است. اطلاعات و روایت های موجود در منابع چینی،

 اولین مطالب داستانی در خصوص ترکان را به دست می دهند.

 " مو- تون " پس از کسب حاکمیت سیاسی در آسیا، به قلمروی چین، هجوم برد. به سهولت از سد

چین( دیوار چین ) عبور کرد و حتی امپراتور چین" کائو – تی"( Kao-ti) –حکومت بین سا ل های ۲۰۶

تا ۱۹۵ ق.م- را تحت فشار قرار داد، به شکلی که وی در سا ل ۲۰۱ق. م با پرداخت خراج سالیانه  از

دست او رهایی یافت.

 زمانی که مو- تون  یبغو در سال ۱۷۴ ق.م ، در گذشت، علاوه بر اینکه ترکان را متحد ساخته بود، تعداد

زیادی از طوایف بیگانه را نیز تحت اطاعت خویش در آورده بود . او یک "تا نری – کوت"( Tanrı-kut)

- مطمح نظرو مورد لطف تانری – بود و منشاء قدرتش تانری ، ولی فرزند تانری نبود. مرزهای دولتش در

شرق به " کره" در غرب به " دریای آرال" در شمال به" مجاری فوقانی ینی سئی" در جنوب  تا " شمال

هندوستان" گسترش یافته بود. بدین جهت هیچ کس نمی تواند اهمیت تاریخی این فرمانروای بزرگ

 ترک را انکار نماید. " مو- تون  یبغو" فقط در تاریخ ملت ترک مهم نیست، بلکه در میان ملل غیر ترک

آسیای میانه هم دارای اهمیت می باشد. او نه تنها تعداد زیادی از دولت ها را سرنگون ساخت ، بلکه از

عوامل شکل گیری آسیا نیز بود. بنا بر این فراموش کردن و به باد نسیان سپردن چنین شخصیت مهمی

امکان ندارد.. خدمات این شخصیت، که در حافظه ی ملت ترک جا گرفته، سینه به سینه و به صورت

شفاهی انتقال یافت و بعدآ به صورت مکتوب در آمد. بنا بر این بسیار طبیعی است که احتمال  یکی بودن

" اوغوز و " مو- تون" را نمی توان یک سره از نظر دور داشت.

 خداوند برای اینکه انسان ها را به راه راست هدایت فرماید، هر از چند گاهی پیامبرانی را فرستاده است.

طبق کتب آسمانی الهی، برای هر قومی، پیامبری فرستاده شده است، و می دانیم که تعداد آنها بسیار

زیاد بوده است، به ویژه در واریا نت ها ی( روایت های) اوغوز نامه هایی که عناصر و اجزای اسلامی دارند،

 منسوب  بودن " اوغوز" به یک دین الهی- که در این جا دین اسلام در اولویت قرار دارد- احتمال این که او

می توانسته است یک " نبی" باشد را تقویت می نماید. شاید در تاریخ پیامبری با نام " اوغوز" آمده و

برای ترویج دینش، به همراه ملتش مبارزه نموده و در طی زمان تبدیل به یک قهرمان داستانی(حماسی)

  شده باشد.هیچ استبعادی ندارد همان گونه که شرح غزوات حضرت محمد( ص) و حوادثی که برای

حضرتش پیش آمده ، شکل  داستانی و حماسی به خود گرفته، می توان احتمال چنین روندی را در مورد

 " اوغوز" نیز در نظر گرفت.

 در این جا باید متعرض مورد دیگری نیز بشویم و آن اسامی پسران " مو- تون" است. می دانیم که "

تانری کوت مو- تون" ( که در دیدگاه چینی ها، فرزند تانری نیست)  در سال ۱۷۴ ق.م در گذشت و

پسرش"  کوک"( به چینی Ki-ok)  جانشین وی شد. پس از این فرد- که بسیار شبیه پدرش بوده است- 

در سال ۱۶۰  ق.م پسر او به نام " گون ایچن "( به چینی  çuen- çen) را در راس دولت ترک می بینیم. در

 این جا توجه شما را به اسامی پسران  تانری کوت مو- تون و نوه ی او جلب می نمایم. به نظر ما یکی از

 آن ها" کوک" است( گوگ خان) و دیگری " گون"( گون خان). یعنی پس از مو- تون یبغو، اسم دوفرمانروای

ترک، با نام پسران " اوغوز قاغان – داستان اوغوزان – عینآ یکی است. از این مورد - به عنوان سرنخ  در

موضوع شباهت " اوغوز" با " مو- تون"-  نمی توان صرف نظر نمود.

بجا و مفید می دانیم که در این جا در باره ی " اوغوز ها" نیز مکث و تاملی داشته  باشیم. در داستان ها

با " اوغوز" به عنوان اسم  یک  شخص، روبرو هستیم. اما  یک  گروه  قومی به  نام  " اوغوز ها " یا "

 ترکمن ها"وجود دارد، که  جزء  مهمی از ملت ترک، می باشند. در کتیبه های  " کول تکین" و "

بیلگه قاغان" – که در زمره ی آثار اصلی تاریخ ترکان می باشند- اوغوزان جزو طوایف ترک تلقی شده

اند.در باره ی ساختار قومی آن ها تا امروز پژوهش های فراوانی صورت گرفته است. عمومآ این دیدگاه

پذیرفته شده است که "اوغوز" به معنای " اتحاد طا یفه ها" یعنی به معنای " قبیله " است. هر چند برخی

 از فضلاء " قاغان های گوگ ترک " را نیز دارای منشاء اوغوزی می دانند، به نظر ما فعلآ ضرورت یافته

است  که  در آن  باره  با تردید  بنگریم. زیرا که   دلایل  کافی در این  مورد  که  " بورولو ها"  Börülüler) )-

 آشینا Aşina – از  قوم  " اوغوز" بوده باشند، در دست نداریم. جمله ای که در کتیبه به این مضمون آمده:

 طایفه ی " تو کوز – اوغوز، از قبیله ی خود م هستند ،برای اثبات این که " قاغان های گوگ ترک" جزو "

اوغوز ها" هستند، کافی نیست. این عبارت را می توانیم این گونه نیز تعبیر نمائیم : اوغوزان هم  تابع

من  می باشند. علاوه بر آ ن گفته شده است که اوغوزان بعد از سال ۶۳۰/ م  ، از طوایف " تو لوس"

 ( Tölös) پدید آمده اند.در واقع اوغوزان، همان گونه که در منبع مکتوب گوگ ترکان می بینیم و همانند

طایفه ی " آلتی – باغ " هنگامی که دولت های ترک در گیر دوره ی آشوب های مداوم گردیدند( که احتمالآ

 می تواند  در زمان هون ها بوده باشد) قبایل برای نجات خودشان ، با یک دیگر متحد شده باشند.

نتایجی که از  کتیبه ها ی موجود می توان گرفت این است که اسم " اوغوز" هرچند به  شکل " مفرد"

مورد استفاده قرار گرفته است، اما با " عدد های " مختلف در اتحادیه ها حضوریا فته اند. در کتیبه های

گوگ ترکی " اوغوزان" به صورت های : توقوز اوغوز، اوچ اوغوز، آلتی اوغوز و سکیز اوغوز، مشاهده می

شوند. سئوال این است که آیا همه ی این اتحادیه های ایلات در یک زمان وجود داشته اند؟ در کتیبه ها

آمده است که اوغوزان قبل از آن که " اویغورها" به  قد ر ت  برسند "تو قو ز ا وغو ز"نا میده می شدند.

ولی در کتیبه های " شینه – او سو( Şine- usu) – که به دوره ی اویغور تعلق دارد –با یک اتحادیه ی ایلات

اوغوز با نام " سکیز اوغوز" آشنا می شویم. هم چنین در کتیبه ی " بیلگه قاغان"، از جنگ " اوچ – اوغوز"

صحبت می شود. بنا بر این تمام این اتحادیه ها ، بین قرون ۷ تا۹ وجود داشته اند. ضمنآ در متن برخی از

نوشته های قرن ۱۰ / م با یک اوغوز و ۱۰ فرمانده ی آن روبرو می شویم. می توان گفت که اوغوزان در

ابتدا ی قرن ۱۰ / م اتحادیه ای با ۲۴ عضو تشکیل داده بودند. اما ضرورت دارد نکته ای را متذکر گردیم و آن

این که   تعداد اتحادیه های اوغوز موجود در کتیبه ها  ۲۶ مورد می باشد. امروزه به عنوان یک اصل

پذیرفته شده ، که تعداد طوایف اوغوز 24 عدد است ، که به دو قسمت تقسیم شده اند: بوز- اوق ها و

اوچ- اوق ها. می بینیم که این تعداد، از ۲۶ طایفه ی ثبت شده در کتیبه ها ۲ طایفه کم دارد. در این مورد

نظر ما این است که در طی قرون قبایل گوناگونی وارد اتحادیه ی ایلات اوغوز شده و یا از آن خارج شده

اند. در قرن ۱۰ / م اتحادیه ی ایلات اوغوز شکل قطعی و نهایی خود را به دست آورد. پس از این توضیحات

  شاید ایرادی نداشته باشد که بگوئیم " اوغوزان" از طوایف" تولوس" و از نژاد  ترکان می باشند.

 موطن اوغوزان بر اسا س کتیبه های گوگ ترک در شرق " سلنگه" بوده است. هر چند طبق نوشته

های  جغرافی دانان مسلمان : غز، غوز و یا اوغوز، از نسل یافث ، در کناره ی " بلغار" توطن یافته بودند.

 این اطلاعات مربوط به دوره های متاخر است. روی نهادن اوغوزان به غرب پس از نیمه ی دوم قرن ۸ / م

آغاز شده است. اغوزان  عینآ مثل آنچه در زمان گوگ ترکان اتفاق افتاده بود، در دوره ی اویغوران نیز

عصیان نموده بودند. از این جهت جزو جماعات ترکی هستند که بسیار شایان توجه می با شند.

آن ها حتی بزرگ ترین مخالفین دولت ها و  سلسله هایی بودند که خود تاسیس کرده بودند.

 ما در خصوص اوغوزان ، پس از نیمه ی قرن ۸ / م در اسناد مکتوب گوگ ترکان به موردی بر نمی خوریم.

این امر به این معنا تواند بود که آن ها به سمت غرب روانه شده اند. عمومآ اوغوزانی که به  کناره ی های

 " سیر دریا" آمده بودند، " پچنک " های این مناطق را به سمت غرب رانده و صاحب یورت و موطن جدیدی

 شدند. منابع اسلامی در نیمه ی دوم قرن ۸/ م از وجود یک "یبغو "در راس آنها و شهری به نام " ینگی

کنت" به عنوان مرکز ایشان یاد کرده اند. این منطقه کلآ بیابان های واقع در بین" ارتیش و ایتیل" را در بر

می گرفت. در جنوب هم  پهنه های " سیر دریا" و " اوست یورت" را شامل می شد. گفته شده  که

اوغوزان در قرن ۱۰ / م بسیار قدرتمند شده بودند و مخصوصآ در اوایل قرن  ۹ / م و در جریان اختلافات و

 منازعات  والیان عرب ، اوغوزان نیز  ایفای نقش کردند. آن ها عمدتآ  تابع  آئین  مانی  بودند.

 اوغوزان در قرن ۱۱ / م متفقآ  و به صورت نیرو های پر تعداد و انبوه ، به مناطق آناتولی و سوریه کوچ

نمودند و باعث ایجاد تحولات بسیار مهم در تاریخ دنیا گشتند.  تشرف به دین اسلام آغاز  نامیده شدن

 ایشان به نام " ترکمن" بود . اوغوزان  اولین دولت ترک سلجوقی را – با تکیه بر قبیله ی " قنیق" بر پا

نمودند.آن ها در تضعیف دولت سلجوق نیز نقش داشتند. بعدآ از طریق خاندان عثمانی قدرت و حاکمیت

 را به " قایی" ها تسلیم کردند . بدین صورت علاوه بر این که  در طول مدتی ۶۰۰ سا له رهبری ترکان و

جهان اسلام رابه عهده داشتند، عنوان یکی از قدرتمند ترین دولت های جهان را کسب نمودند.

 حال می خواهیم اندکی هم در باره ی " حماسه ی اوغوز قاغان" مکث و تامل نمائیم. در ساختار و متن

 داستان ها ، که در طول زمان پدید آمده بودند، بعد ها تعدادی عناصر اسطوره ای نفوذ می کنند."

حماسه ها " که مهم ترین میراث زبان و ادبیات ترکان می باشند را می توان به عنوان " منا بع تاریخ

ترکان" مورد استفاده قرار داد. حماسه ها ( داستان ها ) با ورود ترکان به صحنه ی تاریخ آغاز شد. در

ادبیاتمان- که تا امروز پیشرفت و ترقی داشته –  از آن ها به عنوان یک " نوع ادبی" بسیار سخن رانده

می شود  . حماسه ها چون در گستره ی وسیع زمان ، بعضآ تا ریخ و بعضآ نیز عناصردیگری را جذ ب نموده

اند،شکل  سرگذشت نامه به خود گرفته اند.  

داستان ها( حماسه ها ) آثار منظومی هستند که با آرمان های ملی مزین شده اند. این حماسه ها که

 ازفرا سوی قرون آمده اند، نما ینگر روح ملی هستند. تاریخ شهادت می دهد  ملل فراوانی برای

دستیابی به روح ملی در زندگی و حتی برای ایجاد تاریخ ملی، حماسه ها ساخته و پرداخته اند. مثلآ  

ایرانیان بقا ی خود را به عنوان یک ملت ، مدیون " شاهنامه " اثر شاعر ملی " فردوسی" می با شند.

 حماسه های ترک را می توان نوعی تاریخ مردمی نیز نامید. اولین دانشمندی که در خصوص حماسه

های ترک تحقیق کرد، ضیاء گوک آلپ " بود. ضیاء گوک آلپ  در هفته نامه ی " د نیای کودک" که برای

دانش آموزان دبستان تهیه می نمود، صورت تغییر شکل داده شده ی " حماسه ی اوغوز قاغان" را به

شکل منظوم و با عنوان" توفان ترک" منتشر کرد. بعدآ "  احمد ذکی ولیدی توغان" – یک ترک باشغورت –

باشناختن گستره ای که  ادبیات شفاهی  ترکان و گویش  های ترکی در آن  رواج  داشت و با استفاده از

 فرصت حضور در آن جوامع و آشنایی با گویش های آنان، سعی نمود حماسه هایمان را تدوین و تصنیف

  کرده و برخی از نکا ت تاریک آن ها را  روشن نماید.

برای پیدایش " حماسه ی ملی" باید از سه مرحله  گذشت:

 ۱-    شاعر مردمی اجزاء و قطعات کوچک سرگذشت  پرماجرای یک ملت را که روح و جنبه ی حماسی

دارند ، و به ادوار مختلف تعلق دارند، می سراید.

۲-  این اجزاء و قطعات کوچک، حول حادثه ای که توجه همه ی ملت را به خود جلب  می نماید، گرد

آورده می شود.

۳-در پایان این امر موجد یک حرکت ملی و مدنی بزرگ می شده، شاعر مردمی آگاهی – که دراین برهه

ظهور می یابد- این اجزای کوچک و پراکنده را تالیف و " حماسه ی ملی" را خلق می نماید.

 کوشش هایی نیز برای به نظم کشیدن حماسه هایمان صورت گرفته است. این کار را- بجز ضیاء گوک

آلپ که قبلآ ذکر نمودیم- " رضا نور" و" بصری گوجول" انجام داده اند. رضا نور با به نظم کشیدن حماسه ی

 اوغوز قاغان در بیش از ۶۱۰۰ بیت، اثری بزرگ پدید آورد. ن. ییلدریم گنج اوغلی، یکی از آخرین افرادی

است که در این زمینه تلاش نموده است.

 ما امروزه در مناطق مختلف، در مورد اشخا ص  گوناگون و طوایف مختلف، تعداد فراوانی " اوغوز نامه "

 داریم. ولی واقعیت این است که منشاء و خاستگاه همه ی آن ها یکی است. منبع " حماسه های

اوغوز" که امروز به شکل مکتوب در آمده اند، کتاب" جامع التواریخ" جلد دوم و بخش " تاریخ اوغوزان و

ترکان" اثر " رشید الدین" وزیر ایلخانی می باشد. هر چند مورخین و راویان ترک، در بحث از حماسه ی

اوغوز، به  رشید الدین اشاره می نمایند، اما خود وی نیز  به منبعی استناد  کرده است. بدین سبب و بر

اساس آنچه در بالا بدان اشارت رفت، امروزه تعدادی اوغوز نامه در اختیار داریم. آن ها را با استناد به

نوشته ی احمد ذکی ولیدی توغا ن ، این گونه بر می شماریم:

۱-    تاریخ اوغوز، که در زمان حیات " رشید الدین " استنساخ شده و با مینیاتور تزئین گشته و بعد ها

وارد نسخه ی دست نویس " مجمل التواریخ" اثر " حافظ ابرو" شده است. این نسخه در کاخ توپکاپی،

خزانه ی شماره ی ۱۶۵۳ نگهداری می شود.

۲-     نسخه ی دوم همین اثر، که در زمان حیات " رشید الدین" تهیه شده و در کاخ توپکاپی ، با شماه ی

 ۱۶۵۴ ثبت و نگهداری می شود. این نسخه دارای مینیاتور است ، اما برخی از صفحاتش مفقود شده است.

۳-    همان اثر در کاخ توپکاپی، در کتاب خانه ی " سلطان احمد سوم" نسخه ی شماره ی ۲۹۳۵– که

برای " کتاب خانه ی " اولوغ بیگ" تهیه شده است.

۴-    همان اثر، کاخ توپکاپی، کوشک بغداد، نسخه ی شماره ی ۲۸۲

۵-     نسخه ی موجود در کتاب خانه ی " داماد ابراهیم پاشا" جزو کتاب خانه ی سلیمانیه، که با شماره

ی ۹۹۱ ثبت و نگهداری می گردد.

۶-    اوغوز نامه ی موجود در " شجره ی ترکمه ی" ابو الغازی بهادرخان

۷-     نسخه ای با الفبای اویغوری، که در پاریس نگهداری می شود.

۸-    حکایات " دده قور قوت" که آن ها نیز نوعی اوغوز نامه می باشند.

۹-    روایت" اوزون کوپرو" که به ترکی چغتایی قلمی شده است.

۱۰- داستان اوغوز، موجود در مدخل" تواریخ آل سلجوق" اثر " یازیجی اوغلو

علاوه بر این ها ، نسخ کشف شده ی اوغوز نامه ها نیز وجود دارند. یکی از آن ها در کتاب" خان نامه ی

امامی" که در قرن ۱۷/ م  نوشته شده، وجود دارد. دیگری اوغوز نامه ای است که در " قازان" پیدا شده و

 در سال ۱۹۸۸در ترکیه به چاپ رسید. واریا نت (  روایت) دیگری از اوغوز نامه ، با عنوان " نسخه ی

عشق آباد"  شناخته می شود. به نظر ما این نسخه با دیگر نسخ تفا وت دارد.اوغوز نامه هایی نیز، در

دیگر نقا ط و در داخل آثار متفا وت یافت  می شوند.یکی از آن ها – که با الفبای اویغوری نوشته شده –

اوغوز نامه ای  است که موتیف ( درون مایه ) های پیش از اسلام در ساختار آن حفظ شده اند. این

 نسخه از اوغوز نامه،  نسبت به دیگر نسخ ، بسیار ساده است. تمام حوادث بر حول و محوریت " اوغوز"

  شکل می گیرد. در صورتی که  نسخ دیگر، ضمن این که شامل یک " افسانه آفرینش" است، بعضآ

 خصوصیات " تاریخ چنگیز"و  گاهی  نیز وبژ گیهای تاریخ " سلجوقی" یا تاریخ " عثمانی"  را  در بر  دارد.

 در پایان ذکر این موارد را مفید می دانیم  :

۱-    " اوغوز قاغا ن" به احتمال بسیار زیاد همان" مو – تون  یبغو" است

۲-     می توانیم وجود برخی از فرزندان " اوغوز" را با استناد به مستندات تاریخی اثبات نماییم  و این که

آن ها واقعآ فرمانروایی کرده اند.

۳-     تکوین و تشکیل  قوم " اوغوز" در طی  قرون  صورت گرفته  و آخرین شکل  نظم  و انسجام  قومی

( ملی ) در قرن ۱۰ / م تثبیت شده است.

۴-     به نظر ما، در نقد و ارزیابی  اوغوز نامه ها باید " نسخه ی ترکی اویغوری" – که عناصر و اجزای قبل

از اسلام را حفظ نموده است- مبنا و پایه  قرار بگیرد.