در پژوهش هایی که در باره ی  " اوغوز ها " انجام شده، در بخشی از " اوغوز نامه ای "

 که با الفبای اویغوری نوشته شده و در آثاری که در دوره ی اسلامی، با تکیه بر " اوغوز نامه

 ها" پدید آمده، 24 طایفه ی اوغوز به دو جناح تقسیم شده و با نام های" بوز- اوق "  و " اوچ-

 اوق" معرفی شده اند.

 می دانیم که برای اولین بار اسامی " بوز- اوق" و " اوچ- اوق" در بخشی از اوغوز نامه  با

 الفبای اویغوری ظاهر شده اند. ناشرین  متن، اسامی را به صورت" بوسوق لار" و " اوچ-

 اوق لار" خوانده و  ثبت نموده اند. این اسامی بعدآ ، در نسخه های با الفبای عربی اوغوز نامه

 های اسلامی، مثلآ در " جامع التواریخ" رشید الدین ، و در " تاریخ آل سلجوق" یا زیجی

 اوغلی علی- که با توسع از " الاوامر العلائیه"ی ابن بی بی، ترجمه شده، در بخش تاریخ

 چنگیز کتاب" جهانگشای جوینی" که به ترکی جغتایی ترجمه شده، در " شجره ی تراکمه" ی

 ابو الغازی بهادر خان، با املای بوزق، بزوق، اوچوق، و اچوق، دیده می شود. کارل یان ،

 ضمن چاپ " اوغوز نامه ی رشید الدین" این اسامی را به صورت" بوزوق" و " اوچ- اوق"

 ثبت نموده است.

 بر اسا س اطلاعاتی که در اوغوز نامه ها آمده است، " اوغوز قاغان" در زمان کهنسالی، سه 

 پسر بزرگترش: گون، آی و ییلدوز – از همسر اولش- را به سمت شرق قلمروش گسیل نمود و

 سه پسر کوچکترش" گوک، داغ و دنگیز- از همسر دومش- را، به سمت غرب فرستاد. سه

  پسر بزرگ تر که به غرب گسیل شده بودند، در راه " کمانی طلایی" و پسران کوچک ترش

  که به غرب فرستاده شده بودند، سه " تیر نقره ای" یافتند و آن ها را  نزد پدرشان آوردند.

  اوغوز " کمان" را به سه قسمت تقسیم کرد و به سه پسر بزرگش داد. سه " تیر" نقره ای را

 نیز بین سه پسر کوچک ترش تقسیم نمود.

به پسران بزرگ تر ، که" کمان" داده بود" بوز- اوق" و به پسران کوچک ترش که " تیر"

 داده بود، "اوچ- اوق" نام نهاد. علاوه بر این اعلام نمود که " پادشاهی" بعد از او به " بوز-

 اوق ها" اختصاص خواهد داشت و  ایشان " جناح راست" سپاه را تشکیل خواهند داد." اوچ-

 اوق ها"مطیع و منقاد" بوز- اوق ها" خواهند بود و در سپاه نیز " جناح چپ" را تشکیل

 خوهند داد. بدین صورت  جایگاه، صلاحیت و وظا یف تشکیلات اجتماعی، نظامی و اداری

 24 طایفه ی اوغوز - که اخلاف 6 پسر اوغوز می باشند، معین و مشخص گردید.

 هم چنین بر اساس اوغوز نامه های اسلامی، آرقیل  خوجای ینگی کنتلی، دامغا،( تمغا )،

 اونقون( اویقون) و چگونگی تقسیم گوشت حیوان قربانی و سهم هر یک از طوایف را ثبت

 نمود و بر مبنای رسم و عرف اوغوزان، تنظیم کرد. اوغوز خان این کار را بسیار پسندیده،

 خوشحال شد و دعا نمود.

  از نکاتی که در اوغوز نامه از نظر ما اهمیت دارد یکی برتری و تفوق جایگاه" بوز- اوق

 ها" بر " اوچ – اوق ها" و وارث تخت پادشاهی بودن و تشکیل جناح راست در لشکر می

 باشد. نکته ی دوم تکیه ی نظام اجتماعی ، اداری و نظامی اوغوزان بر تشکیلات دوگانه( دو

 بخشی)  می باشد. در واقع از زمان " هون ها" در ساختار اجتماعی ترکان، این نظام دو گانه،

  به اشکال مختلف و با بیان های گوناگون، در همه ی دولت ها و جماعت های ترکان مشاهده

 می شود. به عنوان نمونه در دولت " هون ها" و " تابغاچ ها" و " گوک ترک ها" تمایزات

 : شرق – غرب ویا شمال- جنوب، بر مبنای جغرافیایی نظم یافت . در نزد " ترکان بلغار"

 تشکیلات مبتنی بر : بزرگ –کوچک، در بین " هون ها" و " قرا ختائیان" بر اساس " رنگ

 سفید( زرد) و سیاه، انتظام  پذیرفت، که قابل مشاهده می باشند.

  در نزد ترکان اوغوز ودر داستان های " دده قور قود" آن ها با شکل" داخل و خارج"

 ( ایچ – داش)،و  در اوغوز نامه ی  اویغوری  به شکل " بوزوق، اوچوق" ، با یک نوع

 نظم و ساختار روبرو می باشیم  . در تشکیلات دوگانه ( دو وجهی) فرمانروای همیشگی، یا

 عنصری که مدیریت می کند، به صورت: شرق، شمال، بزرگ، داخل، سفید و راست معین

 می گردد و فرمانبردار و متبوع را با اسامی: غرب، جنوب، کوچک، خارج  و چپ معلوم می

 نمایند. نوع جدیدی از نظم که در متن اوغوز نامه ی اویغوری آمده ، تشکیلاتی است که

 برمبنای " اوق"( به معنای قبیله)- در منابع به شکل " بوز- اوق" و " اوچ- اوق" به وجود

 آمده است." اوق" به معنای قبیله است و این که بعضی از جماعت های ترک، در شمار قبیله

 به حساب آمده اند را در " سنگ نبشته های اورخون" به روشنی می توان مشاهده نمود.کاربرد

 " اوق" به عنوان " نماد حقوقی" نیز در دولت های ترک و جماعت های آنان، از زمان هون

 ها شناخته شده است.امروزه هم برخی از رسم ها و عرف ها که  متکی بر " اوق" هستند، در

  بین ترکمن ها  رایج می باشند.

 برتری" کمان" بر " تیر" از پرتاب تیر و سوق دادن آن، ناشی شده است.بدین خاطر فرمانروا  

 یا مطاع با " کمان" و فرمانبردار و مطیع  نیز با " اوق" یا " تیر" متمایز می گشتند. علاوه بر

  این، طبق رسم و عرفی که بین جماعت ها تداوم یافته ،در خانواده آنکه حق و صلاحیت سخن

 گفتن دارد و مظهر و نماد خانواده  تلقی می شود، پسر ارشد است، پسر کوچک مطیع ومنقاد

  برادر ارشدش می باشد.اینکه در اوغوزنامه ، فرزندان ارشد اوغوز با " کمان" نشا ن داده 

 شده اند، مقام پادشاهی را بر عهده داشته اند، جناح راست را در قشون تشکیل می داده اند ،   

 ارتباطی  تنگا تنگ با این رسم و عرف داشته است.                                                    

 حال و پس از این توضیحا ت می توانیم به موضوع" بوز- اوق" و " اوچ- اوق" – که در

  اغوزنامه به عنوان نام دو جناح آمده ، بپردازیم. همین جا می گوئیم که در مورد " اوق" – که

 جزء دوم اسم ها را تشکیل می دهد، هیچ شک و شبهه ای وجود ندارد، آنچه محتاج توضیح

  است، جزء اول این اسامی است.

  در اغوزنامه ی اویغوری اسم ها به این صورت ها   PWS  WQ-L/ R( پوسوق لر)

 وWÇ WQ –L/R (وچوق لر) آمده است. ناشرین این متن ، همان طور که قبلآ مطرح

 نمودیم، این اسامی را به صورت،" بوسوق لار" و " اوچ- اوق لار" خوانده اند. در واقع

 املای این اسامی ، امکان خوانش آنها را به شکل دیگری هم می دهد. به همین شکل می توان

 این دو اسم را در املای  با الفبای عربی به صورت متفا وت قرائت نمود.

  علت این که اسم ها را به صورت " بوز- اوق" و " اوچ- اوق" می خوانیم، آن است که سه

 پسر بزرگ اوغوزخان، " کمانی طلایی" می یابند. اغوز خان" کمان" را با شکستن به سه

 قسمت تقسیم می نماید، یعنی " کمان " را می شکند و بین سه پسر بزرگ ترش تقسیم می کند.

 اوغوز خان " تیر ها"( ok) را نیز بین سه پسر کوچک ترش، که آن ها را یافته اند، تقسیم می

 کند. علاوه بر این املای اسم ها– چه درمتن اویغوری و چه  با الفبای عربی، اجازه ی

 خوانشی این چنین را  به ما می دهد.

 اولین نکته ای که در خوانش این دو اسم به صورت " بو- اوق" و " اوچ – اوق" وجود دارد،

  آن است این امر نمی تواند نماینگر تشکیلات قبیله ای اوغوز ها باشد. علاوه بر آن ، خوانش

 به صورت " بوز- اوق" با ساختار زبان ترکی، همخوانی ندارد.اگر اسم " بوز- اوق" با فعل

 " بوز"( به معنای بهم زدن،  شکستن) ارتباط می داشت، باید به صورت" بوزوق- اوق" –

  ( Bozuk – ok)    نوشته می شد. تبدیل " بوزوق- اوق" به " بوزوق" ، با نظر داشت زبان

 ترکی آن دوره نمی تواند پدیده ی آوایی معمولی تلقی گردد. اگر در اسم " اوچ- اوق" تعداد

 قبایل پدید آمده از سه پسر کوچک تر اوغوز معلوم می شده ، در اسم " بوز- اوق" نیز می

 بایست تعداد طوایف مشخص  می گشت . با این شرایط ضرورت می یابد که در خصوص این  دو اسم 

اندیشه ی دیگری مطرح گردد.به نظر ما، از دو شکل پذیرفته شده ی " بوز- اوق" و " اوچ- اوق"( ( Üç-ok،

اسم دوم را باید  " Uç-ok" بخوانیم. در این صورت ، این اسم با قبا یل مرزهای اوغوزان- یعنی " داش

اوغوزها"( اوغوزان بیرونی یا خارجی) ارتباط می یابد. لذا اگر به صورت" بوز-اوق" ( Boz-ok) خوانده شود،

 مناسب خواهد بود.

 اگر تشکیلات قبیله ای اوغوز را مد نظر داشته باشیم،  نیز با اوغوزان داخلی یعنی" صا حبان

  قدرت و حاکمیت" مربوط می شود و لازم می آید که، آن  اسمی  باشد  که  اوغوزهایی را که

  طوایف اصلی و عمده  را تشکیل می دهند، در برگیرد. ضمنآ چون از املای اسم نیز چیزی

   مستفاد نمی شود، لذا ما از این اندیشه طرفداری می نمائیم که این اسم را می بایست به شکل

  Töz /tös- ok " توز/ توس- اوق"- به معنای : طوایف اوغوز، قبایل اصیل اوغوز دارای حق حاکمیت –

    قرائت نمائیم

  توضیح مترجم: این مقاله ی کوتاه چند سال قبل توسط آقای کمال ار ارصلان، یکی از

  فضلای ترکیه نگارش یافته و در تهیه ی آن از آثار بزرگانی چون: بهاء الدین اوگل،فاروق

 سومر،ابراهیم قفس اوغلو، عثمان توران، محرم ارگین،طلعت تکین ،یازیجی اوغلی علی،

  جوینی،ابوالغازی بهادر خان و خواجه رشید الدین فضل الله استفاده شده است.  محمد قجقی