بنیاد مختومقلی فراغی

ترکمن هایی که پایه های اقتدار و اوج گیری سلجوقیان  بودند، به اسلحه ی سبکی مجهز

بودند که تهاجمی بود و علاوه بر آن لشکری داشتند که نمونه ای از قشون بسیار  چالاک ،

تلقی می شد. ضمنآ هزینه ی این قشون بسیار اندک بود.

سلجوقیان برای ایجاد موازنه و در عین حال به منظور تشکیل یک لشکر تمام کننده، طبق

رسم مرسوم یک سپاه متشکل از غلامان- در اصل مزدور-ایجاد نمودند. در سایه ی این ارتش

قدرتمند امکان یافتند از کشور به صورت موثر تری حفاظت نمایند.

بودجه ی مورد نیاز برای نگهداری چنین ارتشی، از طریق اجرای نظام اقطاع وتوسعه ی آن

 تامین می گشت. قشون ترکمن عمدتآ متشکل از سواره نظام بود،اما" نیروی ویژه" ی تشکیل

 شده از " غلامان" شامل سواره نظام و پیاده نظام بود. در خصوص نوع لباس پوشیدن آن ها

اطلاعات زیادی وجود ندارد، اما کلاهBörk زرد رنگ بر سر می نهادند و لباسی نمدین بر تن می

 نمودند و چون سواره نظام بود ه اند، احتمالآ مثل دیگر ترکان" شلوار" می پوشیده اند.

در کسب پیروزی های درخشان سلجوقیان، ارتش متکی بر سواره نظام سبک اسلحه و شیوه

 های مرسوم دیر سال، نقش مهمی ایفاء نموده اند.

سلجوقیان، در دوره و دنیایی که رقیبانشان از تیر و کمان ساده استفاده می نمودند، نوک تیر

هایشان را به استخوان های تیز مجهز کرده بودند.برای این که در هر حالتی بتوانند بر روی

اسب، تیر اندازی نمایند، تمرین هایی انجام می دادند. در این تحقیق بر آنیم تا آلات جنگی مورد

 استفاده ی سلجوقیان و ایزار حمله ، دفاع و محاصره ی ایشان را یک به یک بررسی نماییم.

 سلاح های تهاجمی: تیر و کمان

 تیر به وسیله ی کمانی که دو سرش را زهی به هم وصل می کند، به مسافت دوری پرتاب

می شود. نوک آن تیز است و از ترکه ای ساخته شده که مسطح و باریک می باشد. به انتهای

 تیر – برای این که حرکت مستقیمی داشته باشد،پرپرنده ای را نصب می نمودند.سابق بر این

 نوک تیز آن را از سنگ چخماق می ساختند، بعدآ بجای آن از فلزات و استخوان استفاده کردند.

 زه کمان را از پوست گاومیش و یا از الیاف گیاهی و بعضآ از فلزات می ساختند.

 مورخین در این نکته هم فکرند که تیر و کمان اختصاص به اقوام صحرا نشین داشته است.

 اسکیت ها و هون ها از ماهر ترین تیر اندازان قدیم تلقی می شدند.

در اصل اوغوزها ، بر مبنای داستان اوغوز، به دو قسمت" بوز اوق" و " اوچ اوق" تقسیم می

 شده اند.یعنی ok برای ترکان جایگاهی مهم و وبژه داشته است.

از تیر و کما ن به شکل " طغرای حاکمیت و تابعیت" و در مکتوبات خصوصی استفاده می شد.

 ارسلان جاذب، از امیران " سلطان محمود غزنوی- که از هجوم های سلجوقیان ناراحت بود-

به او توصیه نمود ، انگشت شست مردان سلجوقی را قطع نماید، چون ترکمن ها بدون

 انگشت شست و بدون تیر اندازی نمی توانستند زندگی نمایند.

  نیزه

این سلاح دارای دسته ای بلند  و نوک تیز و برنده ی آهنی بود، که به منظور حمله و یا دفاع

مورد استفاده قرار می گرفت. " مملوک ها" از نیزه برای دفاع استفاده می نمودند، از این

جهت نیزه های مملوکان از آهن ساخته می شد. دسته های نیزه های سلجوقی از چوب بود،

 بدین سبب امکان این که آن را پرتاب نمایند نیز وجود داشت.

قارقی

این حربه، نوعی نیزه بود که در نوک آن آهن نصب می شد. از قدیم الا یام  استفاده از آن

مرسوم بود. در سپاه سلجوقیان بزرگ انواعی از آن را که با نام های " خطی" و " قارقی"

شناخته می شدند، در "بحرین" می ساختند.

زوبین ( یا حربه)

نوعی از نیزه ی نسبتآ کوتاه ، که پیاده نظام به کار می گرفت.

شمشیر

مشهور ترین آلت جنگی است که قبل از رواج یافتن اسلحه ی آتشین، کاربرد داشت.شمشیر

بر کمر بسته می شد.نمی دانیم کی و چه کسی از شمشیر به عنوان نماد قدرت و حاکمیت-

آن گونه که هیتی ها استفاده می کردند-  بهره برده است. کاربرد شمشیر و ساخت آن در نزد

 دولت های قدیمی ترک بسیار معمول بود.شمشیر های سلجوقی، همانند دوره ی قراخانی

ها، در قیصریه، اخلاط و دیورگی تولید می شد.در دوره ها ی سلجوقی و عثمانی برای تامین

احتیاجات قشون ، در هر ایالتی " شمشیر خانه" تاسیس شد و به تربیت و آموزش استادان

شمشیر ساز اهتمام ورزیدند. علاوه بر آن، سلاطین سلجوقی برای اعلان پذیرش استقلال و

حاکمیت دولت هایی که فرمان روایان مسلمان تاسیس می نمودند، شمشیر ارسال می

کردند.

 قمه

نوعی کارد نوک تیز، دارای دو لبه ی تیزو برا و کمی پهن ، که منشاء آن قفقاز بود. قمه را در

داخل نیامی به کمر می بستند.

 پالا

نوعی شمشیر بزرگ خمیده و قوس دار،قطور، کوتاه و سنگین که  نوکش کم  عرض، میا نه ی

 قبضه اش پهن و زبانه اش فراخ بود.

 خنجر

خنجر کاردی بود با نوک خمیده و صاف،دو لبه ی برنده، که از قمه ی جنگی کوچک تر بود و به

 دو صورت: دارای لبه ی صاف و یا دندانه دار وجود داشت.

خنجری که مردان – در زمان کودکی- استفاده می کردند،علامت مردانگی آن ها تلقی مشد.

خنجر بخاطر فعالیت های تروریستی فرقه ی اسماعیلیه، شهرت منفی و زشتی پیدا نمود.

 گرز

سلاحی بود که به زبان ترکی به آن " توپوز" و یا " بوز  دوغان" گفته می شد و برای زخمی

کردن دشمن و از هم گسستن زره- در نبرد تن به تن و نزدیک- استفاده می گشت. در روی

آن  برجستگی هایی وجود داشت و یک طرف آن از طرف دیگرش بسیاز ضخیم تر بود. گرز را از

 آهن،مس، برنز و مفرغ می ساختند. گرز مورد استفاده ی پیاده نظام بسیار باریک بود. سلطان

 آلپ ارسلان در جنگ " ملاذگرد" هم شمشیر و هم گرز داشت.

 بالتا

پژوهشگران بسیاری به مهاجمین اصالتآ آسیایی، که در اروپا نیز پراکنده شدند،" جنگ جویان

 تبر دار" نام داده اند. با این وجود در جهان " سرخ پوستان" و" وایکینگ ها" و تعدادی از

وابستگان ایشان ، از بالتا به عنوان اسلحه ی مرسوم استفاده می نمودند.علاوه بر نوعی که

دسته ی بلندی داشت و شبیه نیزه بود، نوعی هم وجود داشت،که مورداستفاده ی سواره

نظام بود و دسته ای کوتاه داشت.

  چکره( çekere)

 آلتی چهار گوشه، به ضخامت انگشت شست، دارای لبه ی تیز، که بسان تیر نصب شده،

پرتاب می گشت و می توانست زره را بشکافد.

  آلات جنگی تدافعی

 قالقان( سپر)

 وسیله ای بود که جنگ جویان برای محافظت خود از ضربه های تیر، نیزه، گرز و شمشیر از آن

 بهره می بردند و با دست چپ نگهداری می شد. به اشکال چهار گوش، دایره و یا محدب،

 وجود داشت. سپر به خاطر نوع تزئین و ملزوماتش اسم های متفاوتی داشت.مثلآ به سپر

ساخته شده از آهن" هجفه ( hacefe)، به سپر فولادی " یعلب" می گفتند. به نوع دیگری از

آن " مطرق" می گفتند. ساخت سپر و کار هایی که برای تزئین آن انجام می شد، در صنعت

ترکان جایگاه و اهمیت  بسیاری داشت.

 مغفر

سرپوشی بود ساخته شده از فلز، که سر را از ضربات محافظت می نمود. مغفر می توانست

 دارای پلاک ها و قطعات فلزی برای محافظت بینی، گوش ها،و گردن باشد. از این وسیله در

 همه ی ادوار استفاده می شده است.

  زره

 لباسی بود که از پولاد می ساختند و بدن را از صدمات انواع سلاح ها محافظت می نمود.

 اروپائیان زره های سنگین و ضخیم بر تن می کردند ، که حرکت آن هارا بسیار کند و محدود

می ساخت. در مقابل سلجوقیان و مملوک ها از زره ای که از قطعات کوچک بهم پیوسته

کوچک ساخته می شد و سبک وزن بود و آزادی حرکت  ایشان را تامین می نمود، بهره می

بردند. سواره نظام برای محافظت از یاور ارزشمندشان در جنگ- یعنی اسب ها- نیز زره به کار

می بستند.زره اسب ها متشکل از سه بخش بود و پیشانی، گردن و سرین آن ها می

پوشانید. قلیچ ارسلان اول، در  جنگ با " چاولی"در حین عبور از رودخانه ای غرق شد، چون

 خودش و اسبش زره داشتند.

 جوشن و زمبرک

 جوشن به زره بافته شده اطلاق می شد. چوکالçokal  هم  نوعی زره بود. به قسمی از زره

که از پولاد یا برنج ساخته می شد، زمبرک zembrek اطلاق می گشت.

  ابزار آلات محاصره

   منجنیق

 وسیله ای قاشق مانند که از چوب و ابزار آلات دیگر ساخته می شد و با کشیده شدن به

سمت عقب و رها کردن، سنگی را که در نوکش  قرار می دادند، به طرف مقابل پرتاب می

 نمود. از این وسیله هم به عنوان سلاحی تهاجمی و هم در حین محاصره ی قلعه ها استفاده

 می شد. فنیقی ها و رومیان برای پرتاب سنگ و تیر های بزرگ  بر سر دشمنان از این حربه

بهره می بردند.

 عراده

 نوعی منجنیق بود که برای پرتاب سنگ های کوچک استفاده می شد.

 کلنگ و مسکب ( نقب زننده)

 کلنگ برای کندن به کار می رفت. مته ابزاری برای سوراخ کردن بود.از این آلات برای شکستن

و باز کردن در قلعه ها استفاده می شد..

 ابزار و آلات جنگی دیگر

 در قلمرویی که سلجوقیان حکومت می کردند،  چه قبل از آنها و چه بعد از آن ها، استفاده از

فیل مرسوم بود.مثلآ در جنگ سلطان مسعود غزنوی با سلجوقیان در دندانقان، فیل ها مورد

استفاده قرار گرفتند. سلاطین ایوبی نیز خواستار استفاده از فیل در جنگ بودند، اما نمی دانیم

 آیا عملآ نیز قادر به آن کار شده  باشند. اما سلجوقیان که شاهد فواید استفاده از آن و مرسوم

 بودن کار برد آن بوده اند،  احتمالآاز همان ایام قدیم،  از این  تانک های جان دار استفاده می

نموده اند.

 باروت را چینی ها اختراع نمودند. می دانیم که باروت به وسیله ی ترکان مسلمان و اعراب

در اروپا رواج یافت. چینی ها اگر چه از خصوصیات انفجاری باروت مطلع بودند، از آن در جنگ 

 استفاده ننمودند،بلکه در آتش بازی ها به کار گرفتند. مینیاتور هایی وجود دارند که نشان می

دهند، سپاهیان تیمور" کارابین" – شکل ابتدایی و اولیه ی تفنگ-  در دست دارند، که البته در

شکار به کار می رفته اند.از طرف دیگر پیروزی امیر نشین عثمانی، در جنگ" صرب سیندیغی"

 با تکیه بر " توپ" صورت پذیرفت.

این که باروت در قرن 14/م به صورت گسترده مورد استفاده بوده، پذیرفتنی است، اما 

اطلاعاتی در باره ی استفاده ی  سلجوقیان از آن در دست نداریم،دشوار است که احتمال

کاربرد آن را نیز به میان آوریم. اما " نفت" در دسترس بود و به سهولت مشتعل می شدو در

امر محاصره از آن استفاده می نمودند. حتی سلجوقیان عراق در سپاهشان یک واحد به نام "

نفاتون" داشتند. نفت و باروت-  در صورت مورد استفاده قرار  گرفتن-را می توان در گروه سلاح

های انفجاری به حساب اورد.ما شاهد استفاده از آن ها در حین محاصره ی قلعه ها و هم

 چنین مسموم و غیرقابل استفاده کردن آب چاه ها در حین عقب نشینی از مقابل دشمن بوده

 ایم. از این جنبه می توان گفت که از نفت به عنوان اسلحه ای شیمیایی استفاده می

نمودند.از " زرنیخ"- آرسنیک- "سیانور" و ترکیبات مس و جیوه دار نیز به عنوان سم استفاده

می شد. این سموم در قرون باستان و میانه بیشتر مورد توجه بوده اند.