افشان علی صفری آق قلعه مرکز پزوهشی میراث مکتوب
|
"افشان" یکی از زیباترین هنرهای به کار رفته در نسخه‌پردازی می‌باشد که در تزئین نسخه‌ها و مرقعات کاربرد داشته است. نامِ این هنر برگرفته از شیوه ایجادِ آن است بدینگونه که قطرات طلا یا نقره محلول - و گاه رنگهای دیگر- را به شیوه‌هایی خاص بر سطحِ کاغذ می‌افشاندند. پس از این کار اگر ماده افشان از طلا بود روی آن را مهره می‌کشیدند تا جلای زر بهتر نمایان شود.
شکل 1
برای اینکه افشان این صفحه با وضوح بیشتری نمایان شود ، بخشی از صفحه را که در نور نمایان است با بزرگنمایی بیشتری در «شکل 2» نمایش داده‌ایم.
شکل 2
در نمونهای که دیدیم ذرات افشان بصورت اندک آن هم فقط در حاشیه به کار رفته است. در «شکل 3» تصویر یکی از صفحات دستنویسی از مشکاة المصابیح بغوی (نسخه 545 کتابخانه مدرسه مروی ، بی‌تا) را می‌بینیم. متن تمامی صفحات این دستنویس با "افشان غبار" بصورت بسیار هنرمندانه‌ای آرایش شده است.
شکل 3
گفتیم که افشان دارای گونه‌های بسیاری است. در «شکل 4» تصویر یکی از صفحات دستنویسی از روضةالانوار خواجوی کرمانی (نسخه 927 کتابخانه مجلس ، بی‌تا [حدود سده دهم]) را می‌بینیم. چنانکه دیده می‌شود افشان این نسخه دارای دانه‌های نسبتاً درشتی است که در حاشیة صفحه بر روی کاغذ الوان اجرا شده است.
شکل 4
نیز برای دیدن نمونهای از افشانِ با دانه‌های درشت‌تر در «شکل 5» تصویر یکی از صفحات دستنویسی موسوم به جنگ رباعیات (نسخه 888 کتابخانه سنا ، مورخ 920 ق) را آورده‌ایم. با این توضیح که نامِ دستنویس در فهرست آن کتابخانه (ج 2 ، ص 84) بدینگونه ثبت شده ولی نسخه را نمی‌توان جنگ رباعیات دانست.
شکل 5
درباره افشان باید توجه داشت که آغاز کاربرد آن در نسخه‌پردازی - همانند بسیاری دیگر از هنرها- از دوره تیموری آغاز شده است و نمونه‌هایی از افشان آن دوره در نسخه‌ها موجود است. نیز در پایان بایسته است تا یادآور شویم که "افشانِ نقره" پس از گذشت زمان و در مجاورت هوا سیاه می‌شود و به همین دلیل در برخی نسخه‌ها - معمولاً در مرقع‌ها- لکّه‌های تیره‌رنگی بر سطح کاغذ دیده می‌شود که در نگاه نخست جلوه چندان زیبایی ندارد و ممکن است بیننده تصور کند که اینها لکه‌های جوهر است. علی صفری آق‌قلعه - مرکز پژوهشی میراث مکتوب |
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی