|
"تشعیرسازی" یکی از هنرهای زیبای کتاب‌آرایی است که بیشتر در حاشیه مرقع‌ها و نسخه‌ها – بویژه بر حاشیه دو صفحة آغازین نسخه‌های دارای سرلوح- به کار می‌رفت. گاهی نیز در متنِ یک یا دو صفحه آغاز نسخه و یا آغاز هریک از آثار میانیِ مجموعه‌ها تشعیرسازی را بصورت تمام‌صفحه اجرا می‌کردند.
برای تشعیرسازی بدینگونه عمل می‌کردند که نخست نقش‌های مورد نظر – از قبیل جانورسازی یا گل و بته- را با زرِ محلولِ کم‌رنگ (زرِ خام) بر روی کاغذ ایجاد می‌کردند ؛ سپس خطوط اصلیِ دورادور و میانه هر نقش را با قلمی باریک دوباره به زری با جلای بیشتر (زرِ پخته) ترسیم می‌کردند. این کار موجب می‌شد تا سطحِ هر نقش با زرِ کم‌جلا نمایان شده و خطوط اصلی آن با جلای بیشتری در صفحه جلوه‌گر شود. جزئیات این شیوه را در «شکل 1» می‌بینیم که در حاشیه یک نسخه خطی ایجاد شده است.
شکل 1
معمولاً تشعیر را بر کاغذ الوان و بصورت متن و حاشیه در نسخه‌ها و مرقع‌ها اجرا می‌کردند. نمونه‌ای از این شیوه را در «شکل 1» دیدیم که بر کاغذی سبزرنگ در حاشیه نسخه ایجاد شده است. نمونه دیگر که در «شکل 2» می‌بینیم مربوط به دستنویسی از کافیه ابن‌حاجب (نسخه 318 کتابخانه مجلس ، مورخ 690 ق) است.
شکل 2
این نسخه در ادوار متأخر (حدود سده دهم) "متن و حاشیه" شده و برای حاشیه آن از کاغذ الوان با تشعیرسازی استفاده شده است. برای اینکه نمای عمومی تشعیرسازی این نسخه دیده شود در «شکل 3» تصویر یکی از صفحات همین دستنویس را آورده‌ایم.
شکل 3
در نمونه‌هایی که پیش از این دیدیم از نقوش گل و بته (به شیوة ختایی) در تشعیرسازی استفاده شده است امّا باید یادآور شویم که یکی از مهم‌ترین طرح‌های تشعیرسازی مربوط به "جانورسازی" است. جانورسازی عبارتست از ترسیم نقوش جانوران در نگاره‌ها که خود دارای انواع گوناگونی است و در جای خود از آن گفتگو خواهد شد. برای دیدن نمونه‌ای از کاربرد جانورسازی در تشعیرسازی تصویر صفحه‌ای از یک مرقع خط (شماره 2744 کتابخانه ملی) را در «شکل 4» آورده‌ایم که در حاشیه صفحات آن از نقوش جانورسازی استفاده شده است.
شکل 4
گفتیم که گاهی در آغاز نسخه و یا آغاز هرکدام از متون مندرج در برخی مجموعه‌ها صفحاتی را بصورت کامل با تشعیرسازی می‌آراستند. نمونه‌ای از این شیوه را در «شکل 5» می‌بینیم که مربوط به دستنویس مجموعه ترجیعات (نسخه 9970 کتابخانه مجلس ، مورخ 866 ق) است.
شکل 5
این صفحه مربوط به آغاز یکی از ترجیع‌های میانه نسخه است و چنانکه می‌بینیم در آن از نقش‌های جانورسازی استفاده شده است.
اوج هنر تشعیرسازی در سده دهم هجری بوده است و نفیس‌ترین نمونه‌های این هنر را می‌توان در دستنویس‌های آن سده دید. برای نمونه می‌توان به دستنویس باشکوه هفت اورنگ جامی (نسخه گالری هنری فریر ، مورخ 964 - 973 ق) اشاره کرد که برای کتابخانه سلطان ابراهیم‌میرزای صفوی در مشهد پرداخته شده و حواشی بیشتر صفحات آن تشعیرسازی شده است.
نکته پایانی اینکه اصطلاح "تشعیرسازی" یا "تشعیر" در آرایش نسخه که در اینجا دیدیم با اصطلاح "تشعیر" در هنر خوشنویسی تفاوت دارد و ماهیت آن‌ها یکسان نیست. در این زمینه در بخش جداگانه‌ای گفتگو خواهیم کرد.
علی صفری آق‌قلعه - مرکز پژوهشی میراث مکتوب | 
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی