بنیاد مختومقلی فراغی

"بیرنگ" به خطوطی باریک گفته می‌شود که در آغازِ فرایند نقاشی و پیش از رنگ‌آمیزی آن ترسیم کرده و ترکیب‌بندی و ساختار اجزای تصاویر را بوسیله آن در زمینه نقاشی ایجاد می‌کردند و در مرحله بعدی  درون این خطوط را رنگ‌آمیزی کرده و آن را به شکل نهایی خود درمی‌آوردند. اصطلاح "بیرنگ" از دیرباز در زبان فارسی برای این معنی به کار رفته چنانکه سراینده نام‌آور سده ششم هجری سنائی غزنوی در ابیاتی از حدیقة الحقیقة (ص67 چاپ مدرس رضوی) آن را به کار برده است :

چار گوهر به سعی هفت اختر           شده بیرنگ را گزارشگر
آنکه بی خامه زد تو را نیرنگ            هم تواند گزاردن بی رنگ

بیرنگ تقریباً در تمامی شیوه‌های نگارگری کاربرد دارد اما  درنگارگری دوره اسلامی اهمیت آن بیشتر نمایان است چرا که خط‌های حاشیه اشیاء و اجزای درونی تصویر در این شیوه نگارگری دارای تأثیر و ارزش ویژه‌ای است. ما در بیشتر شیوه‌های نگارگری – بویژه در شیوه‌هایی که تلاش در واقع‌گرایی دارند- با پرسپکتیو طبیعی رویاروی هستیم که بخشی از آن از راه "پرسپکتیوِ رنگ"  اجرا می‌شود ؛ اما نگارگری دوره اسلامی دارای پرسپکتیوی ویژه خود است که ترکیب‌بندیِ عمومی و همچنین پرسپکتیوِ اجزای آن با استفاده از خطوط به دست می‌آید چنانکه می‌توان گفت علیرغم کارکردهای اساسی رنگ در نگارگری دوره اسلامی ، این عامل نقش چندانی در ایجاد حجم (پرسپکتیو) در نقاشی‌ها ندارد. البته اهمیت بیرنگ در دوره‌های مختلف نگارگری اسلامی با کاهش و افزایش رویاروی بوده است چنانکه از اواخر دوره صفوی و همزمان با گرایش نگارگران به شیوه‌های فرنگی ، تأثیر این عامل در نگاره‌ها کاهش یافته و پرسپکتیو به شیوه فرنگی رفته‌رفته جایگزین آن شد. همچنین در نگاره‌های مکتب مغولی هند عملاً از پرسپکتیوِ به شیوه واقع‌گرایانه  استفاده می‌شد.
برای اینکه کاربرد و اهمیت بیرنگ در نگاره‌ها مشخص شود ، یک نمونه ساده از آن را در «شکل 1» می‌بینیم که مربوط به دستنویسی از کتاب الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل (نسخه 3606 کتابخانه ایاصوفیا [اکنون در : سلیمانیه] ، مورخ 755 ق ) است.

شکل 1

کتاب الجامع بین العلم و العمل اثری درباره دانش حیل (نوعی مکانیک به شیوه ابتدایی ادوار پیشین) است و در آن از ساختارها و شیوه کار برخی دستگاه‌ها گفتگو می‌شود. در این کتاب ، اجزای این دستگاه‌ها و ساختار آن‌ها تشریح شده و شکلی که دیدیم مربوط به یکی از همین دستگاه‌ها است. در «شکل 2» تصویر نگارة دیگری از دستنویس پیش‌گفته را می‌بینیم که شکل ظاهری همان دستگاه را بدون ترسیم اجزای درونی آن نمایش می‌دهد. چنانکه می‌بینیم ، پیکرة مردی که در بالای دستگاه نصب شده در «شکل 2» رنگ‌آمیزی شده و اگر توج�'ه کنیم می‌بینیم که این شکل همان شکل پیشین است که میانة آن را با رنگ‌هایی مسطح رنگ‌آمیزی کرده‌اند. این دو تصویر - صرفنظر از مقصودی که از ترسیم آنها وجود داشته- به خوبی نشان می‌دهد که گذشتگان ، یک نگاره را چگونه و در چه مراحلی ترسیم می‌کردند و نقشِ بیرنگ در ترسیم یک نقاشی تا چه اندازه بوده است.

شکل 2

درباره بیرنگ در نگاره‌ها باید توجه داشت که معمولاً ساختارهای اصلی هر نگاره از همان آغاز با بیرنگ تعیین می‌شد و به همین دلیل بیرنگ‌هایی که از دوره‌های مختلف بازمانده با ساختارهای سبکِ همان عصر سازگار است. برای نمونه در «شکل 3» تصویر دستنویسی از بساتین‌الانس (نسخة 1032 طوپقاپوسرای ، بی‌تا [حدود سدة نهم]) را می‌بینیم که نمونه‌ای از نگاره‌های دوره تیموری را می‌نمایاند.

شکل 3

این دستنویس دارای سه نگاره است که رنگ‌آمیزی بخش‌هایی از هر سه نگاره ناتمام مانده است. در «شکل 4» بخشی از همین نگاره - مربوط به گوشه پایین از سوی راست- را می‌بینیم که شیوه طراحی پوشاک و ترکیب‌بندی بخشی از ابنیه را نشان می‌دهد که دارای ساختارهای نگارگری دوره تیموری و البته برگرفته از شیوه زندگی آن دوره - بویژه در شکل پوشاک- است.

شکل 4

نیز در «شکل 5» تصویر یکی از نگاره‌های دستنویسی از خمسه نظامی ([منظومه شرفنامه] ، نسخه 1980 تکمله فارسی کتابخانه ملی پاریس) را می‌بینیم . این تصویر نمونه‌ای جالب توجه از ساختار بیرنگ در نگاره‌های دوره صفوی است و چنانکه می‌بینیم ترکیب‌بندی نگاره‌ها و همچنین پوشاکی که بر تن پیکره‌ها ترسیم شده همگی به سبک دوره صفوی است.

شکل 5

همچنین برای دیدن نمونه‌ای از بیرنگ در نسخه‌های دوره قاجار ، تصویر یکی از نگاره‌های ناتمام منظومه خسرو و شیرین سروده محمد خان دشتی (نسخة 189 کتابخانه مجلس شماره 2 [سنا] ، کتابت حدود 1278 ق) را در «شکل 6» می‌بینیم. نگاره‌های این دستنویس در سال 1278 هجری توسط میرزا حبیب‌الله ترسیم شده است. چنانکه می‌بینیم ، بیرنگِ این نسخه از دیدگاه ترکیب‌بندی و همچنین پوشاک نفرات ، دارای ویژگی‌های نگارگری دوره قاجار است.

شکل 6

علی صفری آق‌قلعه - مرکز پژوهشی میراث مکتوب