بنیاد مختومقلی فراغی

پژوهشگر : دکتر عبدالباقی چتین ( عضو هیئت علمی دانشگاه اتاتورک در ترکیه )     مترجم : محمدقجقی

       مقدمه : یکی از مناطقی که ابن بطوطه سیاح مشهور از آن بازدید نموده آناتولی است .  در آن زمان امیر نشینها بر آناتولی حکم می راندند . یکی از این امیر نشینها آل آیدین بود که در حومه ی آیدین تشکیل شده بود . امیران آل آیدین همچون دیگر امیران آناتولی تالیف و ترجمه به زبان ترکی را تشویق می کرده اند . برگردان ((قصص الانبیاء)) و(( تذکره الاولیاء)) به ترکی به نام محمد بی موسس امارت , برگردان به ترکی کتاب منثور ((کلیله و دمنه)) و(( قاموس الاطباء)) باعنوان ترجمه ی ((مفردات ابن بیطار)) و تالیف ((طبیعت نامه)) و ((تحفه اللطایف)) , ((لیآلی فی القدسیه)) و انجام ترجمه های دیگر به نام پسر او ((عمر بی))و ترجمه ی ((خسرو شیرین)) به نام ((عیسی بی)) نشان دهنده ی اندازه و سهم این امیر نشین در پیشرفت و تکامل گستره ی زبان ترکی, علیرغم کوتاهی عمر آن میباشد .

      ابن بطوطه چگونگی ملاقات با محمد بی آل آیدین را در سیاحت نامه اش اینگونه توضیح میدهد : فرمانروا ( محمد بی آل آیدین ) یک روز بعد از نماز عصر به مکان اقامت ما آمد . مدرس افندی (محی الدین) در وسط , فرمانروا در سمت راست و من در سمت چپ مدرس نشسته بودیم . این طرز نشستن نشان دهنده ی احترام ترکها به فقیهان است . از من تهیه ی گزیده ای از احادیث پیامبر (ص ) عظیم الشان را طلب نمود . درود و رحمت خداوند  نثار پیامبرمان باد. بدون درنگ آماده کردم . مدرس نوشته هایش را به فرمانروا اهداء کرد . فرمانروا دستور داد مدرس شرح ترکی این اثر را نیز تهیه نماید . بعدا بپا خاست و بیرون رفت . به نظر می رسد محی الدین مدرس که در زمره ی معتبرین دربار فرمانروا بود این دستور را بجای آورده باشد, اما این اثر تا امروز به دست نیامده است .

کتاب حدیث بی نام ترکی کتابخانه ی واتیکان

        فاخر ایز (fahir iz ) در کتابش به نام ((نثر در ادبیات قدیم ترک)) ( متون برگزیده ی نوشتاری از قرن چهاردهم تا اواسط قرن نوزدهم ) از ((کتاب حدیث بدون نام)) موجود در کتابخانه ی واتیکان به شماره 364 ذکر می کند و ازآن کتاب بخش ((حق همسایه)) را بعنوان نمونه می آورد.                                           در این مقاله برآنیم که نتیجه ی پژوهش و یافته های خویش در مورد کتاب حدیث بی نام متعلق به قرن چهاردهم و اثبات اینکه آن اثر همان کتابی است که ابن بطوطه مورد بحث قرار داده, را تقدیم نماییم .

      اتوره روسی ( Ettore Rossi) در فهرستی که از کتابهای ترکی کتابخانه ی واتیکان فراهم کرده ,کتاب ترکی مذکور را با تفصیلات متفاوتی شرح داده است . دو بیت از مثنوی 18 بیتی آغازین اثر را از فصل چهاردهم ( حق همسایه ) به عنوان نمونه آورده است . بدینصورت: vat . turco 364تاریخ استنساخ صفر970/1562 اندازه 15*21 سانتیمتر 143  ورق ,خط نسخ اهداء شده به سلطان مراد دوم (  /1421-1451 م ) متشکل از 18 باب, شامل مطالب شرعی اسلامی درباره ی اصول اخلاقی و اعمال دینی / عبادات است . موءلف آن شناخته نیست . در آغاز آن یک مثنوی 18 بیتی وجود دارد . ( ورق a 1 الله حمد)

حمد لله شکرا هردم اول حقا       اندن ارتق کمسنه بولمز بقا

پس از آن اتحاف به سلطان مراد دوم آغاز می شود :

بر کتاب دزدم بزم سلطان چون      سلطان بن سلطان مراد خانچون

پس ازآن  18 باب را یک به یک به ترتیب می آورد . بلافاصله ( ورق 2 ) متن منثور آغاز میشود . باب اول را(( فی احکام الماء)) نامیده( دومین باب را(( فی بیان الوضوء))) باب سیزدهم درباره ی ((آداب سخن)), باب چهاردهم درباره ی ((حقوق همسایه)) باب شانزدهم فی(( سنه النکاح)) باب هفدهم فی عیادت المریض و آخرین باب(( فی المتفرقات)) : موضوعات مطروحه با احادیث و حکایات آراسته شده اند .

       زبان و املای آن قدیمی (آرکائیک ) است . نمونه (ابتدای باب چهاردهم ) ورق 115 الباب الرابع عشر فی حقوق الجار, بوباب قونشی حقن بلدرر . صالح قونشی استمک سنت رسول در . برحدیث ده دخی ایدر . استک صالح قونشی او صاتون الماز دان اوگ دور ایو یولداشی استک یوله گتمزدن ددی ..... ( ورق 115 ) مسئله صاتون الدغی یمشدا قونشیه وره کندو یمزدن اوگ ...( ورق 1425 ) الله تعالی ایدر یا سلیمان بن اول پادشاه دکلن که ... در آخر ورقa 142 تاریخ استنساخ صفر 1562/970 ورق  130aخالی.......

روسی در توصیفش, با تکیه بر مصراع ((سلطان بن سلطان مرادخان  ایچون ...پادشاهی را که اثر بدو اهداء شده سلطان مراد دوم (     1451- 1421 / م ) می داند . عامل چلبی اوغلو در کتابش بنام ((مثنوی در ادبیات ترک)) ( تا قرن 5 1) به آثار منثور اتحاف شده به سلطان مراد دوم کم پرداخته است . در واقع در آن بین نه از کتاب حدیث خبری است و نه اسمی از نسخه ای در بخش کتابهای ترکی کتابخانه ی واتیکان  . اما آنچه چلبی اوغلو در باره ی کتابی که در کتابخانه شهرداری به نام ((معلم جودت)) با شماره ثبت   K. 109   وجوددارد و مربوط به اثری است به عنوان ((کتاب المستقیم)) که کتابی منثور بوده و درآن باره اطلاعاتی داده شده و به سلطان مراد دوم اهداء گردید, باید گفت که با آنچه روسی در مورد کتاب موجود در کتابخانه واتیکان با شماره ثبت 364 آورده و اطلاعاتی در باره ی کتابی به ترکی  که اسم آن, مولفش و تاریخ تالیفش شناخته نیست, آورده تطابق دارد . بدینصورت ((کتاب المستقیم)). این کتاب که متشکل از 18 باب است , درباره ی موضوعات:آبدست ( وضوء ) نماز, میت, زکات, روزه ,کراهت, صید, رفتن به مسجد, خوردن ,آشامیدن, ماه و روز ها ( تقویم ) آداب سخن, حقوق همسایه و غیره می باشد . بخش اتحاف کتاب به پادشاه بصورت مثنوی است .

   حمد لله شکر  هردم اول حقا                                اندن ارتق کمسنه بولمز بقا

    برکتاب دوزدم بزم سلطانچون                             سلطان  بن   مراد خان  ایچون

    اون سکز باب ایله دم اکسوک یوق                      عجایبلر وار د رر ایچینده چوق

     هر برنی بر کتابدان المشم                                  عربیدن ترکیه دندر مشم

        اطلاعاتی که عامل چلبی به دست داده متکی برنسخه ی موجود در کتابخانه ی شهرداری به نام ((معلم جودت)) به شماره k. 1 . 9  می باشد یک نسخه ی دیگر این کتاب در همان کتابخانه و درهمان مجموعه با شماره    k. 307/1 موجود است . علاوه بر آن در مجموعه ی نسخ خطی کتابخانه ی ملی یک نسخه و در مجموعه ی کتابخانه ی( عدنان  اوتوکن ایل خلق) سه نسخه وجود دارد . در کتابخانه های خارجی نیز ممکن است به نسخه هایی از این کتاب دست یافت . در کتابخانه های واتیکان, اتریش و آلمان نسخی از ((کتاب مستقیم )) وجود دارد . در حالیکه مشغول پژوهش در نسخه های کتاب مستقیم بودم دو نسخه خطی دیگر جلب توجه کرد . یکی از آن ها در فهرست تفصیلی نسخ خطی ترکی در مجموعه ی کتابخانه ی (ایل خلق آدانا )با شماره ی ثبت، 10HK879 با نام ((کتاب صراط مستقیم)) و دیگری کتابی در ((کتابخانه یوسف آقا)) با شماره ی ثبت 4992 و با نام ((کتاب صراط مستقیم)) می باشد . به هنگام پژوهش بر روی این دو کتاب با نام (( صراط مستقیم)) با تاکید بر نسخه ی خطی اول ((کتاب مستقیم)) ثابت کردیم که نسخه ی دوم اثری متفاوت است .

مولف کتاب مستقیم

در نسخ خطی ((کتاب مستقیم)) موجود در کتابخانه های خارج  نام موءلف قید نشده است . در فهارس مربوط به نسخ یافته شده در کتابخانه های داخلی نام موءلف به دو صورت متفاوت ثبت شده است.

1- ابراهیم خوجا تونوسلو

     در کتابخانه ی ملی به شماره ی ثبت    06 m.k yz. A 1130/1    در توصیف نسخه ی خطی به نشانی اینترنتی : http://www.mkutup.gov.Tr , http:./www.yazmalar.org

نام موءلف ابراهیم ((خوجا تونوسلو)) و در سال 1672 با قید سالم وجود دارد .

ثبت فراغ (  ferag ) این نسخه ی خطی بدین صورت است : 

        168b/12 تمت الکتاب بعنون الله الملک الوهاب (13) . و الحمد الله علی ما انعمه علینا اتمامه . تمت (  169 a/1 ) الکتاب الحقیر ضعیف ابراهیم خواجه فی تونس . غفر الله (2) له و الوالدیه  ولجمیع المومنین و المومنات و المسلمین  و المسلمات )(3) الحیا منهم و الاموات برحمتک یا ارحم الراحمین (4) و الحمد الله رب العالمین . تمت )5( الکتاب شهر شعبان وقت )6  وقت الضحی یوم عشرین  سنه 1. 83(7)   

ابراهیم خواجه تونسی به عنوان نویسنده ی این اثر . ابراهیم خواجه ی مذکور احتمالا همان ابراهیم کاتبی تونسی است که در سال   1413/816  در قید حیات بوده است . او در سال  /1413م  زنده بوده و میتوان تصور کرد که در فاصله ی سالهای   1421-1451    در دوره ی  سلطنت سلطان مراد دوم نیز زنده بوده و اثرش را به او اهداء نموده است .سال استنساخ نسخه ی خطی    167/1083 میباشد

2 -ملا حسن بن احمد بن خلیل

       در فهرست موءلف وصاحب متن چاپ شده نسخه ی خطی که بانام کتاب صراط مستقیم و با   شماره ی   01HK 879 در مجموعه ی ((کتابخانه ی ایل خلق آدانا ))نگهداری می شود . به صورت ملا حسن بن احمدبن خلیل معرفی می شود

ثبت فراغ ( ferag) این نسخه به این صورت است :

 ((133a/6 وقع الفراغ فی تحریری هذی الکتاب شریف و صراط المستقیم((7)) فی آخر الشوال المبارک فی یوم الاثنین المحتاج الراجی علی (9) رحمت الله تعالی و شفاعته نبییه صل الله علیه (10) و سلم و آخر هم مونلا حسن  بن احمد بن خلیل غفر الله له والوالده .... (13) سنه ثلاث عاشر و مائه و الف, سنه 1113

       از این نوشته در می یابیم که ملا حسن بن احمدبن خلیل مستنسخ اثر مورد نظر است و استنساخ در تاریخ   1702/1113  صوت پذیرفه  است .

محتوای کتاب

         ((کتاب مستقیم)) به 18 باب و باب هابه (( فصول)) و (( فصل ها)) به ((مسئله))  تقسیم شده است .

طرح کتاب به این شکل است .

الباب الاول فی احکام الماء باب اول اقسام آبها را توضیح می دهد .a/82  فصل فی البئر . این فصل احکام چاه ها را بیان می کند .

فصل فی اسعار (قیمت خوراکی و آشامیدنی ها ). 6a/10

الباب الثانی فی بیان الوضوء . باب دوم احکام وضوء را شرح می دهد .6b/8 فصل فی استنجاء، این فصل طهارت را بیان میکند 8a/7  فصل فی ما ینقض وضوء و ما لا ینقض . این فصل توضیح       می دهد که چه چیزهایی وضوء را می شکند و چه چیزهایی آن را نمی شکند 10 bm

فصل فی یا یجیب الغسلka/7         

فصل فی مسح علی الخوفین                            14a/3      

فصل فی بیان الانجاس           16B/7

فصل فی الحیض                  19b/7

فصل فی بیان النفاس             19b/6

الباب الثلاث  فی الصلا ه       8 20b/

فصل فی بیان الاذان

فصل فی شروط الصلا ه

فصل فی صفات الصلا ه

فصل فی من یصحح الاقتداء

فصل فی بیان ما  یفسد الصلا ه و ما لا یفسده . این فصل بیان می کند که چه چیز هایی نماز را باطل می سازد و چه چیز هایی آن را باطل نمی سازد

فصل فی ما یکره الصلا ه و ما لا یکره . این فصل بیان می کند که چه چیز هایی در نماز کراهت دارد و چه چیز هایی کراهت  ندارد.

فصل فی النوافل . این فصل نماز های سنت و نافله راتوضیح میدهد .

فصل فی تراویح . این فصل نماز تراویح را بیان می کند

فصل فی الصلا ه الوتر . این فصل وجوب نماز وتر را بیان می نماید.

 فصل ادراک الفرایض . این فصل درک فرایض و رعایت آن را بیان می کند .    

فصل فی قضا الفوایت . این فصل احکام نمازهای قضاء شده را بیان می نماید

فصل فی سجود السهو. این فصل سجده ی سهو در نماز را بیان می کند.

فصل فی سجده التلاو ه . این فصل توضیح می دهد  که در قرآن در چهارده مورد سجده وجود دارد فصل فی صلاه المریض . این فصل ( چگونگی نماز بیماران را توضیح می دهد .

فصل فی صلا ه المسافر . این فصل در مورد نماز مسافر و اینکه سفر چیست و  به چه مسافتی اطلاق می شود توضیح می دهد .   

فصل فی جمعه . این فصل در بیان نماز جمعه است .

فصل فی صلا ه العیدین . این فصل نمازهای دو عید ( قربان و فطر ) را بیان می کند .

فصل فی صلا ه الکسوف و الخسوف . این فصل دباره ی نماز خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی توضیح می دهد .

فصل فی استسقاء . این فصل در چگونگی طلب باران است .

فصل فی نماز الخوف . این فصل در چگونگی نماز خوف (ترس ) است

فصل فی الرغایب و البرات و القدر .

الباب الرابع فی جنائز . باب چهارم کیفیت نماز جنازه را توضیح میدهد .

فصل فی التکفین . این فصل کیفیت کفن و تکفین میت را بیان می کند.

فصل فی حمل الجنازه و دفنها . این فصل چگونگی حمل جنازه و احکام دفن میت راتوضیح می دهد .فصل فی الشهید . این فصل در باب احکام سهداء می باشد.

فصل فی صلا ه الکعبه . این فصل در کیفیت ادای نماز درکعبه است.

الباب الخمیس فی زکات 59b/1

فصل فی زکات الصوایم . این فصل درباره ی زکات از چهارپایان زنده است . 62b/s

فصل فی مصارف الزکات. این فصل در کیفیت مصارف زکات و عشر است و اینکه به چه کسی داده می شود . 6sa/s

فصل فی صدقات الفطر . این فصل فطریه عید بزرگ (فطر) را بیان میکند  66a/7

الباب السادس فی احکام الصوم . ( این باب در چگونگی احکام روزه است ) 66b/13

فصل فی ما یوکره و ما لا یکره . این فصل بیان میکند چه چیز هایی در روزه کراهت دارد و چه چیز هایی کراهت ندارد 69b/6

فصل فی صوم المریض . ( در کیفیت روزه بیماران است ) 70a/11

فصل فی الاعتکاف. این فصل در احکام اعتکاف است  71b/7

الباب السابع فی کراهیه   72a/b

الباب الثامن فی الصید و الذبایح و المدیته. این باب در باره ی شکار و سر بریدن و قربانی کردن است. 76b/12

فصل فی الذبایح  78b/3

فصل فی الهدیته  80b/3

الباب التاسع فی المسجد  81b/4

الباب العاشر فی الاکل و الشرب  84a/12

الباب هادی عشر فی ذکر الایام و الشهور  92a/6

الباب الثانی عشر, فی الامر و النهی  94a/12

الباب الثلاث عشر فی الکلام . این باب در باره ی آداب سخن می باشد.

فصل فی النوم. 113b/11

الباب رابع عشر فی حقوق الچاری . این باب حقوق همسایه را بیان می کند 116a/3

فصل فی السفر و الادب. این فصل در خصوص سفر و آداب سخن آن است. 117a/12

الباب الخامس عشر, فی المجلس . این باب در بیان چگونگی گفتگو و آداب آن است . 119a/9

فصل فی ضیافه الموءمنین للموءمنین . این فصل چگونگی میزبانی و پذیرایی یک موءمن از موءمن دیگر را بیان میکند.120b/4

الباب السادس عشر فی سنت النکاح 123b/10

الباب السابع عشر فی عیادت المریض  130a/9

الباب الثامن عشر فی التفریقات  134a/8

 کتاب همان گونه که از محتویات آن بر می آید , اثری فقهی است . مذهب حنفی مبنای دیدگاه فقهی نویسنده است . چنانکه در فهرست کتب ترکی کتابخانه ی واتیکان , اثر را به عنوان ((علم حال اسلام)) ( Musulmano Catechism ) و در فهرست الفبایی نسخ خطی کتابخانه ی آتا تورک به نام معلم جودت برای دو نسخه ای که در آن مجموعه وجود دارد , عنوان ((علم حال )) برگزیده شده است .

 ((نتیجه))

کتابی که با شماره ی vat.turco 364. در کتابخانه ی واتیکان ثبت شده و اسم آن موءلف و تاریخ تاءلیفش ناشناخته است , در حقیقت , اثری متعلق به قرن چهاردهم مبیاشد , که بعنوان ((کتاب حدیث )) ((مجهول المولف )) تلقی شده است . کتابی که به سلطان مراد دوم (1421-1451) اهداء شده و کتاب ((علم حال )) است , در حقیقت نسخه ای از ((کتاب مستقیم)) میباشد .

احتمالا موءلف اثر(( ابراهیم کاتبی تونسی )) است که تا سال 1413/م در قید حیات بوده است . شرح ترکی محی الدین مدرس , بر منتخب احادیثی که ابن بطوطه برای ((محمد بی آیدین اوغلی , فراهم آورده بود , به دست نیامده است .