قابليت‌هاي توسعه‌ي گردشگري آق‌تقه نوشته ی: دكتر‌ابراهيم كلته
مقدمه
در طي سده اخير بسط شيوه زندگي شهرنشيني و خستگي از يكنواختي ملال آور آن از يك سو و گسترش ارتباطات و سهولت جابجايي افراد از سوي ديگر سبب گرديده تا گذران اوقات فراغت به عنوان يكي از نيارهاي اساسي انسان امروز از توسعه قابل توجهي برخوردار شده و حجم مسافرين و گردشگران روز به روز افزايش يابد. از همين رو است كه نياز به شناسايي و سامان‌دهي مناطق با قابليت گردشگري از سوي دولت‌ها و سازمان‌هاي ذيربط امري ضروري و الزامي مي نمايد.
استان گلستان با دارا بودن قابليت‌هاي فراوان و متنوع گردشگري در زمينه گردشگري فرهنگي (فرهنگ قومي)، مذهبي، تاريخي و اكوتوريسم از جايگاه قابل ملاحظه اي در ميان مناطق ديگر برخوردار است و سرمايه‌گذاري در توسعه و بهره برداري از هر يك از اين توانمنديها نه تنها سبب رفع نيازهاي مردم ساكن هر يك از نقاط داراي جاذبه گردشگري از نظر گذران اوقات فراغت خواهد بود بلكه با تشكيل موزاييكي از توانمندي‌هاي جذب گردشگر، مي‌تواند به شكوفايي كل منطقه از طريق درآمدزايي، ايجاد اشتغال و توسعة فرهنگي كمك كند.
مختومقلي فراغي به عنوان يك شاعر و عارف نامي نه فقط در ميان تركمن‌هاي ايران بلكه در ميان تركمن‌هاي تركمنستان و بسياري از ادب‌دوستان غيرتركمن طرفداران بسياري داشته و همه ساله به ويژه در ايام عيد نوروز و ساير ماههاي بهار گردشگران بسياري را به سوي آرامگاه خود در آق‌تقه مي‌كشاند.
- كليات
1- پيشينه تاريخي منطقه :از دير باز تركمنان مردمي كوچنده بودند كه در آلاچيق زندگي مي‌كردند و حتي در ميان چمورها (يكجانشينان) نيز ساختن خانه به شكل ثابت آن رايج نبوده است و لذا روستانشيني در منطقه مورد بحث داراي قدمت زيادي نيست. به همين دليل است كه بعد از اجراي طرح تخته قاپو ، يورت‌هاي فصلي عشاير تركمن كه در برخي از اوقات سال از آلاچيق پر مي‌شدند و در واقع محل واحدهاي ناپايدار مكاني بودند، محل پيدايش روستاها گرديدند.
2: موقعيت جغرافيايي محدوده : آرامگاه مختومقلي فراغي در كنار آق‌تقه قديم در موقعيت رياضي 55 درجه و 40 دقيقه طول شرقي و 37 درجه و 56 دقيقه عرض شمالي واقع گرديده است. اين منطقه در دهستان مراوه‌تپه از بخش مركزي شهرستان مراوه‌تپه در شرق استان گلستان مي باشد. روستاي آق‌تقه جديد در شمال، قره‌گل و كرند در غرب و روستاي چايلي در شرق آن واقع است. از نظر طبيعي، آرامگاه در حاشيه اترك رود واقع شده و در شمال آن اراضي تپه ماهوري و در قسمت شمالي تر آن كوههاي سونگي‌داغ (بخشهاي پاياني كوههاي پاليزان) و در قسمت جنوبي نيز ابتدا مناطق تپه ماهوري و سپس كوههاي بابا شملك واقع شده است. در ميان اراضي تپه ماهوري جنوب دشت‌هاي سيلابي گينگ‌جاي و در ميان تپه ماهورهاي شمالي دشت گرابني تقر و رود آجي‌سو واقع شده است.
3- معرفي اجمالي جاذبه‌هاي گردشگري منطقه
الف) آرامگاه مختومقلي فراغي و دولت‌محمد آزادي : جاذبه‌ي اصلي در اين مبحث آرامگاه مختومقلي فراغي و دولت‌محمد آزادي مي‌باشد. همه ساله در 27 ارديبهشت - مصادف با سالروز تولد مختومقلي- مردم زيادي جهت شركت در مراسمي كه در كنار آرامگاه او انجام مي‌شود، به آق‌توقاي مي‌روند كه اين شركت‌كنندگان گستره‌اي از بندرتركمن تا مراوه‌تپه، جرگلان (خراسان شمالي) و تركمن‌هاي تربت‌جام را در داخل كشور و مشتاقاني از كشور تركمنستان را دربر مي‌گيرد. علاوه بر آن، در تعطيلات نوروزي آق‌توقاي (آق‌تقه) پذيراي گردشگران زيادي است كه اين امر در سيزده فروردين به اوج خود مي‌رسد. در ساير زمان‌ها نيز زائريني در قالب كاروان‌هاي زيارتي، اردوهاي دانشجويي و دانش‌آموزي، كساني كه به هر دليل گذرشان به منطقه مراوه‌تپه افتاده و برخي از افرادي كه براي گردش و زيارت به اين منطقه مي‌روند، در اين نقطه ديده مي‌شوند.
ب) جاذبه هاي گردشگري عشايري : گردشگري عشايري به جهت برخورداري از معيشتي متفاوت از معيشت جوامع روستايي و شهري، وجود توليدات مختلف و آيين‌ها و فرهنگ‌هاي خاص مي‌تواند حائز جذابيت هاي جالب براي گردشگران جاذب باشد. در محدوده مورد بحث وجود تعداد زيادي از عشاير تركمن و كرد در اطراف آرامگاه و در داخل منطقه مورد مطالعه از جاذبه‌هايي است كه مي‌تواند گردشگران را به طرف خود جذب نمايد.
ج) توليدات منطقه : يكي از محصولات عمده و معروف منطقه ،هندوانه است كه به عنوان هندوانه اترك در سراسر استان معروف بوده و علاوه بر بازارهاي استان در بازار شهرهاي بزرگ از جمله تهران نيز عرضه مي‌شود. از ديگر ميوه هاي جاليزي معروف منطقه خربزه مي باشد كه بسيار شيرين بوده و تحت عنوان زامچا در منطقه اترك توليد مي‌شود. از ديگر توليدات متنوع منطقه ديه‌چال (شير شتر)، كورمز (دوغ گوسفند)، آقه‌رن (سرشير شتر)، مسگه و كشك مي باشد كه مي‌تواند براي گردشگران جالب باشد.
د) صنايع دستي : صنايع دستي تركمنها شامل فرش، سوزن‌دوزي، زيورآلات و نظاير آن كه علي رغم وجود توليداتي از اين دست در ديگر نقاط به سبب ارائه زيبايي ها و ويژگيهاي منحصر به فرد در جاي خود از توانهاي جذب گردشگر محسوب مي گردد و عرضه آن در منطقه اي نظير مراوه‌تپه و يا حتي به صورت نمايشگاه و فروشگاه موقتي در زمان‌هاي حضور مسافرين امكان‌پذير است.
هـ) مسكن و بافت روستاهاي منطقه : آلاچيق به عنوان مسكن سنتي تركمنها در مناطق ديگر تركمن صحرا رايج نمي‌باشد و فقط در مناطق عشايري مراوه‌تپه مي‌توان آن را به كرات مشاهده كرد. سياه چادرهاي عشاير كرد نيز در اين منطقه حوزه ديده مي باشند. مساكن ثابت روستاهاي حوزه به جهت ارائه معماري ويژه و سازگار با اقليم منطقه همچنين بافت و كالبد روستاها از جاذبه‌هاي ديگري است كه مي‌تواند براي گردشگران جالب باشد.
و) مظاهر فرهنگي : ساير مظاهر فرهنگي تركمانان از جمله ذكر خنجر، لاله، هودي، بخشي و ... از جاذبه‌هاي ديگري است كه اگرچه مي‌توان آنها را در ساير مناطق تركمن‌صحرا نيز يافت، ولي منطقه مورد مطالعه نيز مي‌تواند از آن به عنوان جاذبه مكمل جاذبه‌هاي ديگر استفاده نمايد. در واقع مظاهر فوق در شهرهايي نظير گنبد، بندرتركمن و ... بيشتر نمايشي بوده ولي در منطقه مورد مطالعه طبيعي‌تر به نظر مي‌رسد.
ز) وجود مناطقي كه مختومقلي دراشعارش از آنها ياد كرده است : مختومقلي در اشعار خود از اماكن منطقه مورد مطالعه زياد ياد كرده و به توصيف آنها پرداخته است. «سونگي‌داغ» يكي از اشعار معروف مختومقلي است. اماكني مانند «توره‌تي» (در نزديكي آق‌بند)، ناي‌باداي (محلي در سونگي‌داغ)، قزيل بايير (در نزديكي كرند) و ... همگي مكان‌هايي است كه مختومقلي به نيكي و عظمت از آنها ياد كرده و دلبستگي خاص شاعر به اين مناطق از اشعارش پيداست. بنا به قولي مختومقلي در محل كنوني روستاي يازگلدي (در شرق شهر مراوه‌تپه) مبادرت به ايجاد مدرسه‌اي نموده و در آن تدريس كرده است. همچنين در مجاورت بلافصل شمالي آق‌تقه قديم، محدوده‌اي وجود دارد كه به نام دره قري‌ملا معروف است. قري‌ملا لقب پدر مختومقلي (دولت‌محمد آزادي) است. ديدن تمامي مناطق ذكرشده فوق براي دوستداران شاعر در نوع خود مي تواند جالب باشد. به ويژه اگر با جاذبه‌هاي ديگري همراه شود.
ك) چشمه‌ها، آبشارها و آببندان‌ها : چشمه ساوه و چشمه ترناولي در شرق مراوه‌تپه و آبشار بالي‌قايا در جنوب مراوه‌تپه از جاذبه‌هاي ديگري است كه مي‌تواند به عنوان يك جاذبه براي گردشگران جالب باشد. چشمه‌هاي كم‌اهميت‌تر ديگر نيز در منطقه فراوان مي‌باشد. در طي سال‌هاي گذشته مديريت امور عشاير اقدام به ايجاد آببندان بر روي رودهاي اتفاقي كرده و در آنها مبادرت به پرورش ماهي نموده است. دو نمونه از اين آببندان ها در محلي به نام گينگ‌جاي در جنوب آق‌تقه مي‌باشد. گينگ‌جاي يكي از مناطق مهم عشايري نيز مي‌باشد و در فروردين ماه منظره بسيار جالبي را نيز ارايه مي‌كند. بازديد از مناطق عشايري، ماهيگيري، بازديد از آببندان و مناظر زيباي محدوده مي‌تواند جاذبه خوبي براي گردشگران باشد.
ل) ورزش‌هاي سنتي : از گذشته هاي دور تاكنون در منطقه اترك ورزش‌ها و بازيهاي متنوعي كه ماهيت ورزشي دارند، متداول بوده است. طبق بررسي‌هاي به عمل آمده نزديك به 20 نوع ورزش و بازي سنتي در منطقه رواج دارد كه علاوه بر خصوصيات ورزشي آنها، از مضامين آئيني و فرهنگي شايسته‌اي نيز برخوردارند. اين بازي‌ها و ورزش‌ها كه در آنها از وسائل و ابزارهاي ساده اي استفاده مي‌شود و عمدتاً به صورت گروهي انجام مي شود، بخش قابل توجهي از نيروهاي جوان و حتي ميان سالان و سالمندان منطقه را به خود مي كشاند. توسعه و گسترش اين نوع ورزش‌ها مي‌تواند بستر مناسبي جهت جذب گردشگر قرار گيرد.
م) كوه‌ها، كوهپايه‌ها و چشم اندازها : عوارض جغرافيايي و پستي و بلندي‌هاي زمين در هر مكان، چشم‌اندازهايي را خلق مي كنند كه از يكنواختي محيط كاسته و جاذبه‌هاي ديدني را فزوني مي‌بخشد. كوه‌ها، ارتفاعات و دره‌ها موجب پيدايش برخي پديده‌ها، اقليم‌هاي ويژه، پوشش گياهي، مناظر و چشم‌اندازهاي طبيعي متنوع و ... مي شوند كه هريك ويژگيهاي ارزشمندي براي جذب و جلب ديداركنندگان به شمار مي‌روند. منطقه مورد مطالعه در قلمرو شمالي استان گلستان واقع گرديده و بيشتر بخشهاي اين مناطق به‌صورت دشت بوده و قسمت شرقي منطقه مورد مطالعه داراي بيوم كوهستان مي‌باشد. نقاط ارتفاعي شرق قازان‌قايه، مراوه‌تپه و ارتفاعات قراول‌تپه پاليزان با ارتفاع 1300 متر ارتفاع از سطح دريا داراي جاذبه‌هاي گردشگري مناسب مي‌باشد.
ن) زيارتگاه خالدنبي : مرقد خالدنبي از زيارتگاه‌هاي مورد احترام و زيارتگاهي مردم تركمن محسوب مي گردد كه در فاصله 90 كيلومتري شمال شرق گنبد كاووس در ميان كوههاي كلاله و مراوه‌تپه و 6 كيلومتري روستاي گچي‌سو، بر روي كوهي به ارتفاع 700 متر واقع شده است. بر اساس اعتقادات مردم تركمن، خالدنبي (خالدبن‌سنان) يكي از چهار پيامبري بوده كه در فاصله پيامبري حضرت عيسي و حضرت محمد (ص) مردم زمان خود را به شريعت خدا دعوت مي‌كرده و از اعراب بوده است.
با وجود اين كه راه ارتباطي زيارتگاه خالدنبي از طريق كلاله و تمر قره‌قوزي است ولي در صورت بهسازي راه در محور ارتباطي شمالي ، امكان دسترسي از راه آق‌تقه نيز وجود خواهد داشت.
ح) مناطق گردشگرپذير حوزه شهر اينچه برون : اینچه برون به صورت مرکزیت اداری (مرکز بخش) به شهر تبدیل شده و گشايش نقطه گذر مرزي در نزديكي اين سكونتگاه باعث رونق آن شده است. مهم‌ترين نقاط گردشگرپذير شهر اینچه‌برون عبارتند از بازارچه مرزي اينچه‌برون، تفرجگاه جنگلي (جنگل دست كاشت) آلماگل، درياچه‌هاي آلاگل و تنگلي و زيارتگاه ملاعلي دانشمند است
4- تأسيسات گردشگري منطقه
1- راه :راه‌هاي دسترسي به نقطه هدف (آرامگاه) از طريق راه آق‌تقه - مراوه‌تپه - كلاله و راه آق‌تقه - داشلي برون- گنبد و راه داشلي‌برون - اينچه‌برون - آق‌قلا مي‌باشد. ارتباط آرامگاه با محور اصلي از طريق جاده آنتني يك كيلومتري مي‌باشد كه ارتباط آن از روي اترك نيز به وسيله يك دهنه پل فلزي با طول 96 متر ، عرض 5/5 متر و ظرفيت 30 تن صورت مي‌گيرد. در طول محورهاي ارتباطي ذكر شده دو راهدارخانه يكي در روستاي دماغ و ديگري در مراوه‌تپه وجود دارد كه در صورت بروز هر نوع مشكل در طول راه‌هاي حوزه آماده عمليات مي‌باشند. پايانه‌هاي بار و مسافر در شهرهاي اينچه‌برون و مراوه‌تپه و آژانس‌هاي تاكسي تلفني هم در شهرهاي فوق و هم در هوتن و كرند موجود است.
2- آب، برق، گاز : تمامي نقاط جمعيتي حوزه و آرامگاه داراي برق مي‌باشند. مراوه‌تپه، اينچه برون، كرند و هوتن داراي آب لوله‌كشي بوده و لوله آب از يك كيلومتري جنوب آرامگاه عبور مي‌كند. در خود آرامگاه آب انباري وجود دارد كه آب باران پشت‌بام ساختمان‌هاي اطراف بناي يادبود (زايرسرا) كه شيرواني مي‌باشند از طريق ناوداني به آن هدايت مي شوند. اين آب از طريق كلرزني ضدعفوني شده و به وسيله‌ي سطل (دلو) استفاده مي‌شود. همچنين آب‌انبار فوق در زمان بي‌آبي به وسيله تانكر پر مي‌شود. آب موردنياز سرويس‌هاي بهداشتي نيز از همين انبار زميني تأمين مي‌گردد هر 4 نقطه مهم حوزه (اينچه‌برون، مراوه‌تپه، هوتن و كرند) داراي تلفن با انشعاب منازل، مركز مخابرات و ICT، فاكس و خط‌دهي مناسب تلفن همراه مي‌باشند. خود آرامگان نيز داراي پوشش مناسب تلفن همراه مي‌باشد. در حوزه مورد مطالعه لوله‌كشي گاز وجود ندارد ولي پروژه‌هاي گازرساني شروع شده است. همچنين مراوه‌تپه داراي ايستگاه شارژ گاز مايع مي‌باشد.
3- پمپ بنزين : شهرهاي مراوه‌تپه و اينچه‌برون داراي جايگاه پمپ بنزين سكودار بوده و روستاهاي هوتن و كرند داراي نمايندگي فروش مواد سوختي (از جمله بنزين) مي‌باشند.
4-هتل و رستوران : شهرهاي مراوه‌تپه و اينچه‌برون داراي رستوران بوده و شهر اينچه‌برون داراي هتل نيز مي‌باشد. هتل و رستوران اينچه‌برون در بازارچه‌ي مرزي آن قرار دارد.
5- خدمات بهداشتي- درماني : شهرهاي مراوه‌تپه و اينچه‌برون و روستاي كرند داراي مركز خدمات بهداشتي- درماني بوده و شهر مراوه‌تپه داراي داروخانه و حمام عمومي فعال مي‌باشد.
5- تسهيلات و خدمات گردشگري منطقه
در درمانگاه‌هاي منطقه پزشك و ساير خدمات بهداشتي و درماني ارايه مي‌شود. در شهر مراوه‌تپه مطب خصوصي پزشك و داروخانه و امكان استفاده از حمام عمومي وجود دارد.
امكان مسافرت از مراوه‌تپه به كلاله و گنبد به وسيله ميني‌بوس، سواري‌هاي خطي و تاكسي تلفني وجود دارد. همين وضعيت در مورد هوتن و كرند و اينچه‌برون نيز مصداق دارد. آژانس‌هاي تاكسي تلفني امكان مسافرت به هرجايي را ممكن مي‌سازند.
در رستوران‌هاي منطقه انواع غذاهاي محلي از جمله چكدرمه (چلوگوشت سنتي تركمنها) و ساير غذاها و همچنين نوشيدني‌هاي محلي نظير چال و آقه‌رن سرو مي‌شود. هتل شهر اينچه‌برون (واقع در محل بازارپل) به علت كمبود مسافر معمولاً فعال نيست ولي در ايام وجود مسافرين فعال شده و از كيفيت مطلوب برخوردار مي‌باشد. در اينچه‌برون و روستاي تنگلي به مسافرين اتاق اجاره داده مي‌شود. انواع ديگر اغذيه‌فروشي‌ها از جمله ساندويچي، ديزي‌سرا و چايخانه در شهرهاي مراوه‌تپه و اينچه‌برون و روستاهاي هوتن و كرند وجود دارد.
در نقاط جمعيتي چهارگانه فوق دسترسي به سوپرماركت (جهت تهيه اقلام مورد نياز گردشگران) وجود دارد. علاوه بر آن در فروشگاه‌هاي سه‌راهي داشلي‌برون و روستاي دماغ (كه هر دو در كنار جاده مي‌باشند) اقلام مورد نياز مسافرين همچنين چال و آقه‌رن عرضه مي‌شود. به علت عشايري بودن منطقه، بويژه در شهر مراوه تپه قصابي‌ها گوشت مرغوب و ارزان عرضه مي‌كنند.
خدمات بانكي و از جمله خودپردازهاي شبكه شتاب در شهرهاي اينچه برون و مراوه‌تپه وجود دارد. در مراكز جمعيتي ذكرشده فوق، خدمات مربوط به اتومبيل نظير آپاراتي، تعويض روغن و تعميرات سواري وجود دارد.
6- وضعيت بهره‌برداري از جاذبه‌هاي منطقه
در طول ماههاي بهار به ويژه تعطيلات نوروزي مسافرين زيادي از منطقه آق‌تقه قديم (آرامگاه مختومقلي در آن واقع گرديده است) ديدن مي‌كنند. بازديد از اين منطقه در 27 ارديبهشت كه همه ساله مراسم يادبود مختومقلي برگزار مي‌شود به اوج خود مي‌رسد و گردشگران زيادي از سراسر استان گلستان و ساير مناطق كشور و حتي از خارج از كشور بدانجا سرازير مي‌شوند.
برخي گردشگران كه از شهرهاي بندرتركمن و آق‌قلا جهت خريد از بازارچه مرزي يا زيارت ملاعلي دانشمند و خالدنبي مي‌آيند، ممكن است كه به آق‌تقه جهت زيارت مختومقلي نيز بروند. به اين ترتيب 3 جاذبه ذكر شده، گردشگران زيادي را به سوي خود جذب مي‌كند و در صورتي كه مشكل چنداني وجود نداشته باشد معمولاً رغبت زيادي در آنها جهت زيارت مختومقلي وجود دارد. فقدان امكانات كافي در محل آرامگاه مختومقلي (به ويژه فقدان فضاي سبز) و نامناسب بودن راه خالدنبي به مختومقلي يكي از مشكلات عمده محسوب مي شود.
ساكنين شهر مراوه‌تپه و روستاهاي اطراف نيز معمولاً جهت زيارت مختومقلي به اين مكان مي‌آيند ولي فقدان فضاي سبز و فضاي اقامت كافي براي بازديدكنندگان مانعي است كه باعث مي‌شود بازديدكنندگان توقف زيادي در اين نقطه ننمايند.
7- وضعيت مديريت و نيروي انساني گردشگري
تاكنون نيروي چنداني از جانب سازمان گردشگري در منطقه مورد مطالعه حضور نداشته است. در هنگام مراجعه به محل سايت (آرامگاه) معمولاً كسي وجود ندارد كه توضيحات لازم را به مسافرين ارايه دهد. از كاتالوگ و تبليغات در مبادي ورودي شهرها نيز خبري نيست. ولي شهرداري مراوه‌تپه و شهرداري كلاله در كاتالوگ‌هاي خود از آرامگاه مختومقلي به عنوان يك جاذبه گردشگري ياد كرده‌اند.به جهت تسلط بافت روستايي بر منطقه و نوبنياد بودن شهرهاي آن، NGO هاي گردشگري در منطقه فعال نمي‌باشند و آژانس‌هاي گردشگري نيز نتوانسته‌اند جايي براي فعاليت باز كنند.
ظاهراً اداره ارشاد اسلامي مراوه‌تپه با يكي از ساكنين آق‌تقه قديم جهت انجام برخي از امور مربوط به آرامگاه مختومقلي قرارداد بسته است.
8- بررسي و تحليل نياز يا تقاضاي گردشگران كنوني
بر اساس مطالعات ميداني پرسشنامه اي، گردشگران كنوني بيشتر به ضرورت ايجاد فضاي سبز، سايبان، آب آشاميدني مناسب، بهسازي سرويس‌هاي بهداشتي و احداث پاركينگ تأكيد كرده‌اند. ايجاد تورهاي مسافرتي، ايجاد بازارچه، تبليغات و اطلاع‌رساني، ايجاد مركز ICT و مركز مخابرات از موارد ديگري بود كه گردشگران آنها را به عنوان نيازهاي نقطه‌ي مورد مطالعه عنوان كرده‌اند.
9- متنوع ساختن مشتريان كنوني
متنوع ساختن مشتريان كنوني از دو طريق امكان‌پذير است.
- متنوع كردن گردشگران از طريق تقويت جاذبه‌ها : گردشگران كنوني فقط با هدف بازديد از آرامگاه، و زيارت آن به منطقه مورد مطالعه مسافرت مي‌كنند. با اين حال ايجاد و تقويت جاذبه‌هاي جانبي، بهسازي و سامان‌دهي جاذبه‌هاي طبيعي و فرهنگي پيرامون و تبليغات براي آنها و مرتبط كردن آن از طريق شبكه‌هاي دسترسي مناسب با سايت و ارتباط دادن جاذبه‌هاي گردشگري موجود (نظير خالدنبي) از طريق شبكه دسترسي مناسب مي‌تواند زمينه هاي گردشگري اين منطقه را تنوع بخشد و از گردشگري صرفاً زيارتي - فرهنگي به گردشگري توأم با اكوتوريسم و ... تغيير دهد.
- متنوع ساختن گردشگران از طريق تبليغات و اطلاع‌رساني : در حال حاضر گردشگران منطقه مورد مطالعه اغلب از تركمانان مي باشد كه به نوعي محدوديت محسوب مي شود و مانع بهره گيري كامل از كليه جنبه هاي گردشگري منطقه مي شود. از اين رو با تقويت جاذبه‌هاي جانبي و اطلاع‌رساني و تبليغات كافي در ساير نقاط استان و خارج از استان و اطلاع‌رساني به مسافرين عبوري استان، جذب گردشگران از ساير نقاط استان و خارج از استان وجود خواهد داشت كه در اين صورت مراجعين از نظر مكان‌هاي گردشگرپذير (بازارهاي هدف) به تنوع خواهد رسيد.
10- وضعيت سرمايه‌گذاري‌هاي انجام شده و در دست انجام
اهم سرمايه‌گذاري‌هاي انجام شده، در سال‌هاي اخير در محل آرامگاه به شرح زير مي‌باشد.
- بناي يادبود : بناي يادبودي كه بر روي مقبره مختومقلي و دولت محمد آزادي درست شده بر روي يك سكوي مستطيلي شكل به ارتفاع يك متر قرار گرفته است. بنا از 4 ستون تشكيل شده و در مجموع نمادي از آلاچيق، كتاب و گل مي‌باشد كه هر يك از آنها به عنوان نمادهايي از فرهنگ عشايري تركمن، شخصيت شاعر (كتاب و مطالعه) و طبيعت منطقه مي‌باشد.
2-آلاچيق : سابقا يك آلاچيق فلزي به عنوان جايگاه مهمانان در مراسم احداث گرديده بود كه در سال88 فضاي ديگري براي اين امر احداث گرديد.
3- محوطه‌سازي: جهت بهره گيري براي پاركينگ و اطراق در محوطه آرامگاه اقدام به محوطه‌سازي گرديده است.
4- سرويس بهداشتي : چند دهنه سرويس بهداشتي در كنار محوطه ساخته شده است كه داراي دو قسمت مردانه و زنانه مي‌باشد.
5- آب انبار : يك آب انبار زيرزميني در محوطه وجود دارد كه جهت انبار كردن آب حمل شده به وسيله تانكرهاي سيار مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
6- سيستم آبرساني : آب مورد نياز سرويس‌هاي بهداشتي و يك مورد شير برداشت در محوطه وجود دارد كه آب مورد نياز آنها از آب انبار داخل محوطه از طريق پمپاژ تأمين مي‌شود.
7- زايرسرا : زاير سراي موجود عبارت از چند اتاق كوچك و قديمي كه از كيفيت پاييني نيز برخوردار مي‌باشد. در حال حاضر بيشتر كاربري نمازخانه را دارد.
11- برآورد تقاضاي آينده با توجه به بازارهاي هدف
ميزان گردشگران منطقه مورد مطالعه با نرخي كند رو به رشد است ولي شدت يافتن ميزان آن تا حدودي به انجام پروژه‌ها و طرح‌هاي توسعه بستگي دارد. پروژه هايي از قبيل احداث فضاي سبز و محل اطراق، تأمين آب مناسب، تبليغات كافي و تسهيل در جذب گردشگر از تركمنستان از عواملي هستند كه در افزايش گردشگر در اين كانون تأثير بسيار زيادي خواهد داشت. همچنين ايجاد گذر مرزي و بازارچه در اين منطقه مي‌تواند امكان گسترش زيادي در آن داشته باشد. به هرحال برآورد تقاضاي آينده به انجام موارد فوق بستگي دارد.
12 -قابليتها و تنگناها، فرصتها و تهديدهاي منطقه نمونه
1-قابليتها و فرصت‌هاي منطقه
قابليت‌هاي منطقه گردشگري مورد مطالعه را مي‌توان علاوه بر جاذبه‌هاي ذكر شده ، به شرح ذيل برشمرد:
- ارادت مردم به مختومقلي : مردم تركمن صحرا ارادت خاصي نسبت به مختومقلي داشته و علاقمند به زيارت آرامگاه وي مي‌باشند. اين امر سبب شده كه زائرين زيادي از سراسر مناطق تركمن‌نشين به اين سو سرازير شوند و اين امر در حالي است كه بسياري از افراد به علت عدم دسترسي به امكانات مناسب سفر از مسافرت به آق‌تقه بازمي‌مانند و درصورت برقراري چنين امكاني تعداد بيشتري مسافر از اين نقطه بازديد خواهند كرد. لذا اين ارادت به مختومقلي مي‌تواند به عنوان يك فرصت مغتنم تلقي گردد.
2- توسعه نياز به گردشگري : افزايش نياز به مقوله گردشگري دركل كشور به جهت بسط شهرنشيني، توسعه ارتباطات، جوان بودن جمعيت ايران و ... باعث گرديده است كه گردشگران مرتباً به سوي فضاهاي جديد گردشگري روي آورند. در اين بين آرامگاه مختومقلي فراغي با ساير جاذبه‌هاي اطراف مي‌تواند به عنوان يك فضاي مناسب جهت جذب تعداد زيادي از گردشگران باشد. اين استقبال عمومي رو به تزايد از گردشگري و مراجعه به فضاهاي جديد را مي‌توان به عنوان فرصتي مغتنم جهت توسعه گردشگري در منطقه مورد مطالعه به شمار آورد.
3- نياز به فضاي گذران اوقات فراغت در منطقه : علي رغم وجود نقاط متعدد با قابليت گردشگري بالقوه در منطقه مراوه‌تپه، درحال حاضر تقريبا هيچيك از آنها به فعل تبديل نشده‌اند و فقدان يك نقطه سامان‌دهي شده و سرمايه‌گذاري شده، نياز به فضاي مناسب براي گذران اوقات فراغت را براي ساكنين خود منطقه محسوس كرده است. در اين شرايط اگر چنانچه در محل آق‌تقه (آرامگاه) سرمايه‌گذاري مناسبي انجام شده و فضاسازي خوبي انجام گيرد، بازديدكنندگان زيادي از ساكنين خود منطقه به آن سرازير خواهد شد.
4- وجود رود اترك : با توجه به خشكي منطقه و كمبود آب، حضور رود مهم اترك از كنار آرامگاه مختومقلي به عنوان يك فرصت عالي به شمار مي‌رود.
5- امكان ايجاد آببندان : در منطقه مورد بحث آببندان‌هاي زيادي از طريق مهار سيلاب مسيل‌هاي اتفاقي احداث شده است. در نزديكي آرامگاه مختومقلي نيز تعدادي از اين مسيل‌هاي اتفاقي وجود دارد كه از طريق ايجاد بندهاي خاكي مي‌توان سيلاب‌هاي اتفاقي آن را مهار و آب كافي در پشت آنها ذخيره نمود. اين آببندان‌ها همچنين مي‌توانند از طريق پمپاژ از اترك نيز تقويت گردند. در صورت احداث چنين آببنداني مي‌توان از آنها براي آبزي‌پروري، ماهيگيري با قلاب، قايقراني تفريحي و تأمين آب فضاي سبز در آق‌تقه استفاده نمود.
6- امكان ايجاد گذر مرزي : فاصله تقريباً 20 كيلومتري آق‌تقه با مرز تركمنستان همراه با علاقه فراوان مردم تركمنستان به مختومقلي، اين امكان را به وجود مي‌آورد كه از طريق رايزني هايي با تركمنستان مبادرت به ايجاد گذر مراودات مرزي و ايجاد بازارچه در محل آق‌تقه گردد. با توجه به علاقمندي دولت و مردم تركمنستان به مختومقلي امكان استقبال از طرف دولت تركمنستان براي اين امر زياد مي‌باشد. لذا ايجاد اين امر نه‌تنها مي‌تواند باعث رونق منطقه آق‌تقه (آرامگاه مختومقلي فراغي و پدرش دولت‌محمد آزادي) گردد بلكه مي‌تواند به توسعه منطقه محروم و مرزي مراوه‌تپه نيز مساعدت زيادي بنمايد.
7- برخورداري از آفتاب فراوان و انرژي خورشيدي : علي رغم اين كه امروزه مكان‌هايي كه داراي تابش طولاني و روزهاي آفتابي بيشتري هستند عمدتاً به لحاظ تأمين انرژي مد نظر قرار مي گيرند و از اين منظر وجود روزهاي آفتابي زياد در آق‌تقه مي‌تواند به عنوان يك فرصت تلقي شود، ولي با توجه به اين كه مقاله ي حاضر سعي در بررسي و بكارگيري جاذبه‌هاي گردشگري منطقه دارد، ويژگي روزهاي آفتابي زياد را به عنوان يك فرصت از جهت امكان ايجاد مركز ماسه‌درماني مورد توجه قرار مي‌دهد. گو اينكه در بسياري از مناطق كشورمان برخورداري از اين خصيصه وجود دارد ولي اهميت آن در آق‌تقه از آن جهت پررنگتر است كه چنين جاذبه‌اي در كنار طيفي از جاذبه‌هاي ديگر قرار مي‌گيرد. لذا در مجموع آفتاب فراوان در اين منطقه مي‌تواند به عنوان يك فرصت تلقي گردد.
2- تنگناهاو مشكلات
2-1- تنگناها و مشكلات مربوط به بهره‌برداري
تنگناها و مشكلات مربوط به بهره‌برداري از منطقه مورد مطالعه عمدتاً مربوط به وجود محدوديت‌هاي محيطي مي‌باشد. عمده‌ترين محدوديت‌هاي محيطي در محدوده به شرح زير مي‌باشد:
1- گرماي منطقه : ميانگين درجه حرارت در منطقه نمونه 5/18 درجه سانتي‌گراد مي‌باشد كه اين ميزان در تابستان به ويژه در حوالي ظهر به حد بسيار بالايي مي‌رسد. اين منطقه حداكثر درجه حرارت مطلق 5/49 درجه سانتي‌گراد را در تير ماه 1364 تجربه كرده است.
2- خشكي منطقه : ميزان نم نسبي در ارديبهشت ماه به 53 درصد، ميزان تبخير سالانه به 1830 ميلي متر و ميزان بارش سالانه به 310 ميلي متر مي‌رسد. خشكي هواي منطقه بيشتر به علت نفوذ توده‌هاي سرد و خشك آسياي مركزي و همچنين دوري نسبي از درياي خزر مي‌باشد.
3- ضعف پوشش گياهي : گرماي منطقه به همراه خشكي هوا باعث گرديده است كه پوشش گياهي نسبتاً ضعيفي در منطقه وجود داشته باشد كه آن هم به علت چراي مفرط به وسيله دام‌هاي عشاير و روستاييان و بعضاً بوته‌كني و ... روز به روز تضعيف مي‌گردد. اين امر سبب شده كه ميزان پوشش گياهي در نزديكي يورت عشاير حتي تا 40 درصد نيز كاهش يابد.
4- فرسايش خاك : خاك‌هاي منطقه را عموماً لس‌هاي حساس به فرسايش تشكيل مي‌دهند. ضعف پوشش گياهي و خشكي هوا نيز مزيد بر علت شده و در تابستان‌ها فرسايش بادي و در زمان‌هاي بارش فرسايش آبي به صورت آبكند (فرسايش خندقي) صورت مي‌گيرد. آبكندهاي فوق در اثر گذشت زمان باعث پيدايش گالي‌ها و خندق‌هاي كوچك و بزرگ شده و در برخي مناطق اراضي را تبديل به بدلندهايي كرده‌اند كه استفاده از اراضي را با مشكل مواجه مي‌سازند.
علاوه بر موارد فوق، عوامل ديگري نظير وجود كاربري گورستان (متروكه) در قسمت شمال و كاربري زراعي در جنوب به همراه وجود تپه ماهور در غرب و شرق محدوديت گسترش را ايجاد كرده است.
2-2- محدوديت‌هاي زيربنايي منطقه نمونه
عمده‌ترين محدوديت زيربنايي در منطقه نمونه فقدان آب لوله‌كشي بهداشتي مي‌باشد. آب موجود به علت راكد ماندن در انبارهاي زميني از نظر بهداشتي قابل اطمينان نبوده و براي شرب و شستشوي مواد غذايي قابل استفاده نمي‌باشد. همچنين آرامگاه فاقد تلفن، فضاي سبز و فضاي مناسب اطراق مي‌باشد.
2-3- مشكلات زيست محيطي منطقه نمونه
معمولاً مشكلات زيست محيطي شامل انواع آلودگي‌ها (آلودگي آب، آلودگي هوا، آلودگي صوتي، آلودگي منظر) مي‌گردد كه اين آلودگي‌ها معمولاً در اثر كثرت جماعات انساني و متمركز شدن فعاليت‌هاي توليدي اعم از فعاليت‌هاي صنعتي يا كشاورزي ايجاد مي‌شود. در محدوده‌ي مورد مطالعه به جهت اينكه فعاليت‌هاي صنعتي و كشاورزي به صورت متمركز انجام نمي‌شود و همچنين جماعات بزرگ انساني وجود ندارد، آلودگي چنداني از اين بابت ايجاد نمي گيرد. همچنين از نظر قابليت بهره‌برداري محيطي نيز محدوده مورد نظر طبق معيارهاي آمايشي براي كاربري شهري - روستايي و گردشگري متمركز و گسترده داراي قابليت بوده و محدوديت خاصي ندارد.
13- طرح ها و پروژه هاي قابل اجرا در منطقه نمونه
اهم پروژه‌هاي قابل اجرا جهت توسعه گردشگري در منطقه آق‌تقه ( آرامگاه مختومقلي) به شرح زير مي‌باشد:
1- تأمين آب شرب : در حال حاضر آب نقطه‌ي مورد نظر از كيفيت مطلوبي برخوردار نيست و براي شرب و شستشوي مواد غذايي قابل اطمينان نمي‌باشد. تأمين آب بهداشتي سالم و قابل شرب براي آرامگاه در درجه اول اهميت قرار دارد.
2- ايجاد فضاي سبز : ايجاد فضاي سبز در منطقه مورد مطالعه يك نياز اساسي محسوب مي شود. فضاي سبز در اين نقطه از دو نظر داراي اهميت است. با توجه به خشكي منطقه وجود فضاي سبز مي‌تواند براي گردشگران محلي و منطقه‌اي جذابيت مطلوبي داشته باشد. از طرف ديگر در روزهاي آفتابي، وجود سايه در منطقه داراي اهميت زيادي است. لذا كاشت درختاني كه بعد از چند سال سايه ايجاد كنند تا گردشگران بتوانند در سايه آن دمي بياسايند داراي اهميت زيادي است.
3- احداث سكوهاي اطراق مسافرين : احداث سكوهاي بتني كه مسافرين به‌راحتي بتوانند در روي آن اطراق كنند از نيازهاي ديگر سايت مورد نظر است. سكوها بايد به گونه اي ساخته شوند كه بعد از چند سال ديگر درختان بتوانند بر روي آن سايه بگسترند.
4- احداث آلاچيق : احداث آلاچيق بر روي برخي از سكوهاي اطراق هم از نظر زيباسازي داراي اهميت بوده و هم از نظر ايجاد سايه مناسب مي‌باشند. آلاچيق‌ها به ويژه تا زماني كه درختان فضاي سبز پيشنهادي سايه ايجاد كنند، داراي اهميت بيشتري مي‌باشند.
5- احداث آببندان : ايجاد آببندان در مسير رودهاي اتفاقي محدوده جهت كنترل سيلاب‌ها و تشكيل آببنداني كه به چند منظور بتوان از آن استفاده كرد از پروژه‌هاي مهم و قابل اجرا در منطقه است. از اين آببندان علاوه بر تلطيف هوا و آبرساني جهت فضاي سبز سايت، مي‌توان در آبزي‌پروري و توسعه تفريحاتي نظير ماهيگيري قلابي (به عنوان يك جاذبه) و قايقراني پدالي و پارويي استفاده كرد.
6- احداث مسجد : جهت تأمين فضاي مورد نياز مسافرين در اداي فرايض ديني و اقامه نماز ضروري است.
7- احداث پاركينگ : جهت سامان‌دهي وضع پارك ماشين‌ها به ويژه در زمان اجراي مراسم لازم است.
8- توسعه سرويس‌هاي بهداشتي : سرويس‌هاي بهداشتي موجود فقط براي شرايط حاضر مناسب بوده و با توجه به اينكه بالطبع با گذشت زمان گردشگران و بازديدكنندگان بيشتر خواهد شد، لازم است كه توسعه سرويس‌هاي بهداشتي در برنامه قرار گيرد.
9- احداث درمانگاه سيار (اورژانس 115) : استقرار درمانگاهي كه هم بتواند به سايت و هم به مسافرين جاده‌اي خدمات‌رساني نمايد مي‌تواند باعث ايمني و طيب‌خاطر گردشگران باشد.
10- احداث پارك كودك : مي‌توان در قسمتي از فضاي سبز ذكرشده، براي بازي كودكان گردشگران وسايل بازي كودكان درنظر گرفت.
11- احداث مركز خدمات پستي مشترك و ICT : براي خدمات‌رساني به گردشگران به ويژه از نظر خدمات تلفن راه دور و اينترنت
12- ساخت و نصب تنديس مختومقلي : ساخت و نصب تنديس مختومقلي در ورودي منطقه گردشگري نمونه به عنوان نماد منطقه
13- ايجاد كتابخانه تخصصي مختومقلي فراغي : ايجاد كتابخانه تخصصي مختومقلي با منابع مربوط به استان گلستان و با بخش ويژه منابع مربوط به مختومقلي فراغي به عنوان يك جاذبه
14- احداث بازارچه : احداث بازارچه‌اي در محل منطقه شامل موارد زير:
الف) فروشگاه‌هاي عرضه محصولات وارداتي از كشور تركمنستان
ب) فروشگاه محصولات صنايع دستي بويژه صنايع دستي منطقه
ج) فروشگاه محصولات منطقه نظير ديه‌چال، آقه‌رن، كشك، قره‌قروت و ...
د) فروشگاه هندوانه و ساير توليدات زراعي و باغي منطقه
هـ) احداث رستوران با غذاهاي سنتي منطقه از قبيل چكدرمه
و) فروشگاه فرهنگي با كتاب، نوار، CD و ... مربوط به مختومقلي
15- احداث جاده خالدنبي به راه مراوه - داشلي‌برون : احداث اين جاده كه به طول تقريبي 12 كيلومتر مي‌باشد مي‌تواند باعث مراجعه زوار خالدنبي به منطقه مورد بحث گردد.
16- احداث آب‌نما بر روي رود آجي‌سو : در حال حاضر تا آق‌تقه جديد آسفالت بوده و گردشگران مي‌توانند تا رود آجي‌سو در شمال آن بروند. احداث آب‌نماي فوق مي‌تواند ارتباط گردشگران را با كرانه شمالي رود آجي‌سو (از شاخه‌هاي اترك كه در كرند به آن مي‌پيوندد) فراهم نمايد.
17- احداث جاده دسترسي به سونگي‌داغ : اين جاده با طول تقريبي 10 كيلومتر مي‌تواند ارتباط گردشگران را با كوههاي سونگي داغي برقرار نمايد. همچنين در صورت گشايش مركز مراودات مرزي در اين منطقه (موضوع بندهاي بعدي اين مقاله) مي‌تواند براي اين منظور نيز مورد استفاده قرار گيرد.
18- رايزني با مقامات تركمنستاني جهت گشايش گذر مرزي از محل سونگي‌داغي : گشايش گذر مرزي از اين منطقه مي‌تواند از چند نظر حايز اهميت باشد. اولاً ادامه اين نقطه به داخل خاك تركمنستان به شهر مرزي قري‌قلا منتهي مي‌شود كه راه رسيدن به مختومقلي را براي ساكنين شهرهاي قري‌قلا، قزل‌اترك، عشق آباد و ... در رفت و برگشت قريب به 300 كيلومتر كوتاه مي‌كند و اين امر مي‌تواند امكان سفر را براي آنها بيشتر كرده و گردشگر خارجي بيشتري را جذب خواهد نمود. از طرف ديگر امكان دارد تعداد زيادي از كساني كه مي‌خواهند به تركمنستان سفر كنند از اين گذر عبور كرده و در جريان سفر خود از آرامگاه مختومقلي نيز ديدن خواهند كرد كه اين امر مي‌تواند باعث خارج شدن منطقه از حالت حاشيه‌اي گردد. همچنين باز شدن گذر مرزي فوق باعث فعال شدن بازارچه و در نتيجه جذب ميزان زيادي گردشگر خواهد گرديد.
19- برگزاري تورهاي مسافرتي داخل استاني بين منطقه مراوه و ساير نقاط : برگزاري تورهاي مسافرتي كوتاه مدت از منطقه مراوه‌تپه و همچنين ايجاد قراردادهاي متقابل گردشگري بين مراوه‌تپه و مناطق ساحلي و ساير مناطق به طوري كه يك جريان گردشگري متقابل بين شرق و غرب استان برقرار شود و همچنين تلاش در جهت جذب تورهاي خارج از استان از طريق رايزني با شهرداري ها و نهادهاي مختلف دولتي و مدني ساير استان‌ها، تبليغات از طريق آموزش و پرورش و تجهيز ستاد اسكان مسافرين فرهنگي و ... مي‌تواند باعث توسعه گردشگري در منطقه گردد.
20- ايجاد ارتباط و هماهنگي بين NGOهاي ادبي، فرهنگي و ... فعال شهرهاي مختلف استان: تشكل‌هاي غيردولتي زيادي در استان وجود دارند كه به نوعي در ارتباط با مختومقلي و يا شعر و ادب در ارتباطند. انجمن شعر و ادب بندرتركمن (چاووش)، گنبد (ميراث)، كلاله (مختومقلي)، آق‌قلا و بنياد فرهنگي مختومقلي (گنبد) و نشريات محلي مختومقلي، ياپراق، صحرا، همزيستي، سليم، گلشن‌مهر و ساير واحدهاي مردمي وجود دارند كه به نحوي مي‌توانند در ارتباط با منطقه نمونه گردشگري مختومقلي به نوعي از امكانات و خدمت آنها بهره گرفت. ايجاد يك مركز غيردولتي (NGO) متشكل از افراد علاقمند مي‌تواند جهت هماهنگي اين نهادها مساعدت نمايد. اين تشكل مي‌تواند مبادرت به انتشار گاهنامه و بولتن نيز بنمايد و در اين راه از حمايت‌هاي ادارات دولتي نظير شهرداري‌ها، ارشاد اسلامي و گردشگري استفاده نمايد.
21- آموزش خدمات گردشگري به جوانان علاقمند و تشكيل NGO گردشگري در شهر مراوه‌تپه : در حال حاضر نيروي فعال در گردشگري در بخش مراوه تپه وجود ندارد ولي آموزش جوانان علاقمند به اين امر و همسو كردن آن با تشكل غيردولتي پيشنهادي موضوع بند 20 اين مقال مي‌تواند بخش عمده نيروي مورد نياز بخش را در منطقه برآورده سازد.
22- تبليغات و بازاريابي : تبليغ منطقه گردشگري مورد بحث (سايت مختومقلي) از طريق صدا و سيما (استاني و ملي)، تهيه و تكثير CD، بولتن و كاتالوگ، نشريات ويژه به صورت گاهنامه و ...، رپورتاژ و آگهي در نشريات استاني و ملي و ... به منظور بازاريابي و جذب گردشگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي مي‌تواند به توسعه گردشگري در منطقه كمك نمايد.
23- ايجاد مراكز تبليغات و اطلاع‌رساني به گردشگران : ايجاد مراكزي در مبادي ورودي منطقه و استان در جهت اطلاع‌رساني به مسافران و دادن بروشورهاي تبليغاتي به مسافران از مراكز گردشگري استان از جمله در ورودي به داخل كشور در محل گذر مرزي اينچه‌برون و ارائه بروشورهاي تبليغاتي با زبان تركمني و خط تركمنستان به مسافرين تركمنستاني.
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی