بنیاد مختومقلی فراغی

نگاهی به كتاب بررسی سفرنامه های دوره صفوی
 
    دوران صفوی عصر تجدید اعتلای ایران و احیای حكومت ایرانی بر ایالات و ولایات مختلف و پهناوری است كه پس از ویرانگری مغولان، دچار تفرقه و تشتت تحت سلطه حكومتهای كوچك و موازی شده بود. سلاطین صفویه كوشیدند یكپارچگی كشور را تجدید كنند و در این راه موفق گشتند؛ چون با آنكه دولت مقتدر عثمانی جانشین بنی عباس در بلاد اسلامی شده بود، اما بیم كشورهای اروپایی از اقتدار دولت عثمانی، زمینه را برای اهداف دولت صفوی هموار ساخت و این سلسله توانست هم از تسلط عثمانی بر ممالك اطراف كه بزرگ ترین آنها ایران بود جلوگیری كند و هم اقتدار دوران گذشته ایران و ایرانی را تجدید نماید.
      كشورهای اروپایی كه در ممانعت از توسعه قدرت عثمانی با ایرانیان هم جهت بودند، مراوده خود را با ایران توسعه بخشیدند و طبعاً آمد و شد فرستادگان و نمایندگان اروپایی ایران موجب تسهیل روابط ایران با ممالك آن قاره شد.
     نخستین و مهمترین مسافران اروپایی كه راهی ایران شدند، سفیران و نمایندگان دولتهای اروپایی بودند. این مسافران طبعاً از سواد و تجربه و معلومات كافی برخوردار بودند كه لازمه انجام وظیفه مهم و خطیر سفارت است. تاریخ صفویه نشان می دهد با آنكه ممالك اروپایی از تجربه فراوان مدیریت و سیاست برخوردار بودند، اما شاهان صفوی، مخصوصاً شاه اسماعیل صفوی كه در نوجوانی به سلطنت رسیده بود، در برابر سیاستمداران آزموده و كهنه كار عثمانی و نیز زمامداران اروپایی كه طبعاً در مقابل حمایت از ایران در برابر عثمانی، توقعاتی داشتند با توان و تدبیر ظاهر شدند و بی آنكه به آنان امتیازات وسیعی بدهند، از رودرر كردن اروپاییان با یكدیگر، بهره برداری كردند.
      مهمترین سفرنامه هایی كه در دوران صفویه نگاشته شده، سفرنامه های مأموران سیاسی و سفیران اروپایی است كه با هشیاری و آگاهی و خردمندی عازم ایران و انجام مأموریت خود می شدند. نكته شنیدنی اینكه سفرای ایران كه به ظاهر از كشوری عقب مانده كه درصدد احیای عظمت گذشته خویش است، عازم اروپا می شدند، با لباسها و ظاهری كه به روستاییان به شهر آمده می ماند، چنان مهارتی در انجام وظیفه خود به خرج می دادند كه اروپاییان نه در برخورد اول بلكه بعد از مذاكرات و قرار و مدارها پی می بردند با مردمانی به ظاهر ساده و بدوی ولی در باطن هشیار و زیرك روبرو بوده اند.
      مشهورترین نمایندگان سیاسی اروپاییان در ایران دو برادر انگلیسی به نامهای آنتونی شرلی و رابرت شرلی بودند كه در زمان شاه عباس به ایران آمدند تا روابط سیاسی و تجاری دو كشور را تحكیم بخشند و توسعه دهند.
      دوران صفوی، دوران رواج و رونق سفر سیاحان و جهانگردان به ایران است و جهشی كه در این دوران در این زمینه صورت گرفت، موجب گشت سیاحت اروپاییان به ایران مورد توجه قرار گیرد و در ادوار بعد (یعنی در زمان افشاریه و زندیه و بعداً در زمان قاجاریه) استمرار یابد و به اوج خود برسد، به طوری كه اكثر سفرنامه هایی كه درباره ایران نوشته شده، مربوط به دوران صفویه و بعد آن است.
       در این دوران متقابلاً سیر و سفر ایرانیان به كشورهای اروپایی نیز توسعه یافت. سفر به دیگر سرزمینها قبل از دوران صفوی بیشتر به منظور تجارت و بازرگانی و به ندرت برای گسترش روابط با دیگر ممالك صورت می گرفت و سفر بازرگانان نیز معمولاً با سفرنامه نویسی همراه نبود و مأموران دولتی اعزامی هم كمتر رغبت بدین كار داشتند. از دوران صفوی به بعد، نوشتن سفرنامه توسط ایرانیان نیز بسیار پررونق شد، به نحوی كه بیشترین تعداد سفرنامه های ایرانیان كه از دیگر ممالك جهان دیدار كرده اند، مربوط به دوران صفوی تا حال است.
        به این نكته نیز باید اشاره كرد كه حضور سفرای اروپایی در ایران، چند سالی پیش از شاه اسماعیل اول آغاز شد. اروپاییان كه شاهد توسعه طلبی های دولت عثمانی بودند، كوشیدند با ایران روابط صمیمانه برقرار كنند و ایران را تقویت كنند تا نیرومندترین مخالف عثمانی در منطقه خاورمیانه به مقابله با این دولت برخیزد. برای این منظور، صفویان، هم از قدرت ملی و هم از قدرت مذهبی ایرانیان بهره جستند.
       نخستین سفرنامه هایی كه مربوط به مسافرت اروپاییان به ایران اندكی قبل از تشكیل دولت صفویه و اوائل این دوره است، شش سفرنامه است كه در یك مجلد تألیف و ترجمه شده است و مجموعه سفرنامه هایی است كه از زمان اوزون حسن آق قویونلو تا اوایل دوران شاه اسماعیل نگاشته شده است.
        این نكته نیز لازم به یادآوری است كه چون اغلب سیاحان مشهور عهد صفویه، یا مأموران دولتهای اروپایی و سفیران بودند یا به منظور شناخت خلق و خوی ایرانیان برای ایجاد رابطه، به كشور ما می آمدند، تمام مدت سفر یا قسمت عمده اوقات خود را در پایتخت صفویه یعنی اصفهان گذرانده اند؛ بنابراین بر خلاف بعضی سفرنامه های ادوار دیگر كه اوصاف همه شهرها در كمیتی تقریباً برابر بیان می شد، در سفرنامه های دوران صفوی بیشتر بررسیها و توصیفات مربوط به شهر اصفهان است و سیمای این شهر، در مجموعه سفرنامه های خارجیانی كه به ایران آمده اند به نحو تام و تمام ترسیم شده است.
       سفرنامه هایی كه در دوران صفوی درباره ایران نوشته شده، نسبت به دورانهای قبل، از تعداد و كثرتی برخوردار است و البته این فتح باب موجب شده كه در دوره های بعد مسافران بیشتری به كشور ما سفر كنند. طبعا از میان آن مسافرانی كه به دیدار كشور شرقی كهن سالی با سابقه تمدنی چند هزار ساله رغبت یافته اند، مسافران دانشور، خاطرات سفر خود را نوشته و برای هموطنان به ارمغان برده اند و آن سفرنامه ها كه به منظور آگاهی بیگانگان نگاشته شده، به خصوص در سده های بعد نظیر امروز برای ایرانیان خواندنی تر است. آنها با خواندن این سفرنامه ها می توانند به نكات و مطالب بسیار مفیدی كه توسط پیشینیان ما نوشته نشده، آگاهی یابند و علاوه بر آگاهی بربعضی نكته هایی كه در كتب تاریخی بدانها اشاره نشده و مبهم و تاریك مانده، از اظهارنظر بیگانگان نیز درباره وطن خود آگاه شوند.
      در اینجا فهرست سفرنامه هایی را كه از آغاز شكل گیری حكومت صفویان به دست مسافران خارجی نوشته شده است، ذكر می كنیم:
        سفرنامه آمبروسیوكنتارینی (1473م)، سفرنامه جوزافا باربارو (1436م)، سفرنامه كاترینو زنو (حدود 1475م)، سفرنامه جووان ماریا آنجوللو (حدود 1500م)، سفرنامه بازرگان ونیز در ایران (حدود 1510م)، سفرنامه وینچنتو دالساندری (حدود 1520م)، سفرنامه برادران شرلی (1958م)، ایترپرسیكوم (سفرنامه ژرژ تكتاندرفن دریابل، 1605م)، سفرنامه دن گارسیا (1614م)، سفرنامه پیترو دلاواله (1617م)، سفرنامه كاتف (1623م)، سفرنامه استودارت (1626م)، سفرنامه یان اسمیت (1628م)، سفرنامه تاورنیه (1632م)، سفرنامه آدام اولئاریوس (1634م)، سیاحتنامه شاردن (1664م)، زیباییهای ایران (سفرنامه آندره دولیه دلند، 1664م)، سفرنامه سانسون (1683م)، سفرنامه كمپفر (1683م)، سفرنامه كارری (1639م)، گزارش سفیر كشور پرتغال (1693م)، سفیر زیبا (1706م)، سفرنامه كروسینسكی (1707م) و سفارتنامه احمد دری (حدود 1713م). از سفرنامه های مذكور، سه سفرنامه نخستین مربوط به دوران اوزون حسن است كه دخترش همسر شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول است. حكومت اوزون حسن و شیخ حیدر، زمینه ساز روی كار آمدن و سلطنت سرسلسله دودمان صفوی شد. بنابراین باتوجه به اینكه شاه اسماعیل، فرزند شیخ حیدر و جانشین او و نیز جانشین اوزون حسن به شمار می آید، در واقع می توان دو تن مذكور را نیز از زمینه سازان اقتدار حكومت توانمند صفوی شمرد.
   
    كتاب حاضر كه به مناسبت گردهمایی بین المللی مكتب اصفهان و نیز انتخاب این شهر به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام چاپخش شده است، علاوه بر بررسی سفرنامه های مذكور، شامل پیشگفتار، مقدمه مفصل، سخن آخر و كتابنامه نیز می شود و برای علاقه مندان به تاریخ عصر صفوی و نیز پژوهندگان مباحث مردم شناسی مطالب مفید و مغتنمی دارد.
كتاب بررسی سفرنامه های دوره صفوی
نویسنده: منوچهر دانش پژوه
انتشارات دانشگاه اصفهان و انتشارات فرهنگستان هنر
 چاپ اول: 1385 -   392ص 3500 تومان

منبع: www.book20.mihanblog.com