بنیاد مختومقلی فراغی

افغانستان ترکمنلری نین سایی سی حققیندا افغنستان دولتی نت بیر بیلگی برمه میش تیر و یابانجی آراشتیرمالارین دا وری لری فرقلی دیر و افغانستانداکی ترکمن لرین نفوسونون گرچک سایی سینی یانسیتماماقدا دیر. مثلا ا. ا. بورگی نین وریلرینه گؤرا، 1959 ـ 1987 ییل لاری آراسی ترکمنلرین نفوسو 50 بین کیشی، آ. داویدوفا گؤرا ایسه 1980 لرین سونونا دوغرو ترکمن لری 900 بین کیشی اولاراق قیدا توتموشتور. لاری کلارک ترکمنلرین نفوسونو 300 بین ایله 900 بین اولاراق تخمین اتمیش تیر و ینه دوامیندا راقمی 400 بین اولاراق گؤسترمیش و بو سایی دان 350 بین کیشی أرساری بویوندان گلدیگینی سویلمیشتیر. لاری کلارک ترکمنلرین سایی سینی افغانستانین ولایت لارینا گؤرا شویله گؤسترمیش تیر. جوزجان ولایتی : 180 بین کیشی، قوندوز ولایتی: 912،73 کیشی ، فاریاب ولایتی 820، 50 کیشی، بلخ ولایتی 036،39 کیشی، سمنگان ولایتی: 312،20 کیشی، و هرات ولایتی : 066،10 کیشی. گونر یارینگ افغانستانده کی ترکمن نفوس سایی سینین کسین اولدوغونون ممکن اولمادیغینی سؤیله مکته دیر. کندیسی اریستوف ، ریسنر ویاوورسکی نین ترکمن نفوسو حقیندا سویله دیکلرینی قبول اتمه مکله بیرلیکته بو رقملارین یالنیش اولدوغو کانیسیندادیر. حقیقتا دا بو وریلر گرچگی یانسیتماماقتادیر. چونکه ساداجا جوزجانده کی آقچه ایلچه سی نین ترکمن نفوسو 80 بین اولاراق تخمین ادیلمه کته دیر. اویسا ترکمنلر افغانستانین 27 اداری بیریمینده یاشاملارینی سؤردیرمکته دیرلر.

داها اونجه ده سؤیلیدیگیمیز گبی ، افغانستاندا شو آنا قدر نفوس ساییمی نت بیر شکیلده یاپیلمامیش دیر و سویله نن توم وریلر تخمین اوزیرینه یاپیلمیش تیر. دولایسیله دگیل ساداجا ترکمنلرین نفوسو، افغانستاندا یاشاین هیچ بیر خلقین نفوس ساییمی دوغرو بیچیمده یاپیلامامیشتیر. فقط بیر شیی اونوتمامامیز لازم که افغانستان ترکمنلری نین چوغو حالا اسکی عشیرت سیستمینده یاشاماقتادیر و هر عشیرتین کندی «یاش اولوسو» (عشیرت بیوگو) واردیر. بو یاش اولولار ییل لار بویونچا مقاملارینی بابادان اوغولا گچن میراثی شکلده کورویاگلمیشلردیر. دولایسی ایله بو کیشی لر هر بیر ولایت ، شهر و یا کؤیده کندی عشیرتیندان کاچ کیشی و یا عایله یاشادیغینی تخمینی اولاراق بیلمکته دیرلر. بو یاش اولولارین تخمینینا گؤره ترکمنلر افغانستانین 27 اداری بیریمینده یاشاماقتادیرلار و نیرده یسه سایی لاری ایکی میلیونا اولاشماقتادیر. آیریجا عبدالکریم بهمن ده افغانستان ترکمن لری نین نفوسونو ایکی میلیون جوارینده اولاراق سویله مکته دیر.

ترکمنلر چوق ایسکی زمانلاردان بیری بیر چوق عشیرت و بویلارا داغیلمیشلاردیر. بو بؤلونده حتی «اوغوزنامه» ، قاشغرلی محمودین «دیوان الغات الترک»، رشیدالدین فضل الله نین «جامع التواریخ» اثرلرینده و دیگر بیر چوق معتبر یازیلاردا دا دیگینیلمیشتیر. بو گون ترکمنلرین یرلشیم بؤلگه لرینده یاشایان این بویوک بویلار: تکه لر، أرساریلار، ساریقلار، یموتلار، چاودیرلار، گؤکلنگلر، سالورلار، یمره لی لر، نوخورلار، علی ایلی لر، مقریلار، خطب لار، بیاتلار، آتالار و دیگرلری دیر. بو بویلار باتیدان دوغویا قدر خزر دینیزیندن آمودریانین دوغو قسملارینا دک، اؤته یاندان کؤزیدن گؤنه یه قدر ، یعنی خیوه و ایرانین ترکمن صحرا بؤلگه سیندن افغانستانین کؤزیی، هرات و حتی هلمنده قدر یاشاماقتادیرلار. فقط آدی گچن توم بو بویلار گؤنومیزده کی افغانستاندا یاشامایور. بو بویلاردان أرساری، ساریق، تکه، قارقین، و آز سایی دا یموت، یمره لی و سالورلار داغنیق بیر شکلده یاشاماقتادیرلار.بعضی آراشتریرماجی لار ترکمن لرین ینه بویوک بویلاریندان اولان علی ایلی لرین افغانستاندا اؤزللیکله ده اندخوی بؤلگه سینده یاشادیقلارینی سویله مکته دیر. آرمینیوس وامبری کندی اثرینده اندخوی دان گچرکن علی ایلی بویونا راستلادیغینی سویله میشتیر و اؤته یاندان دوردییف و آینه بابایوا گبی ترکمنستانلی یازارلاردا، لاری کلارک دا بو بویون افغانستانین بیر چوق یرینده یاشادیغینی دیله گتیرمیشلردیر. فقط گؤنوموزده بو بویدان افغانستاندا هیچ بیر اثر یوقتور. بلکه ده آرمینوس وامبری بؤلگه دن گچرکن علی ایلی بویو اندخوی دا یاشاماقتایدی دا سونرادان او بؤلگه دن گؤچ اده رک باشقا یرلره تاشینمیشلاردیر. وامبری دان سونرا گلن یازیلاردا کونویو بیلمه دن وامبیری نین سؤیله دیک لرینی ییل لارجا تکرارلامیشلار دیر. اما شونی سؤیله مک گره کیر که یوقاریدا سایدیغمیز و اصیل ترکمن بویلاری اولاراق گؤرولن عشیرت لردن باشغا قوم لار دا افغانستانین کؤزینده یاشاماقتادیرلار. بونلار: مقری، خطب، بایات، خوجامباز، سورخی، چاندیر و شیخ اولوپ لهجه لری ترکمنچه و اوزبیکچه یه یقین بیر شکل ده دیر.

بعضی بیلیم انسان لاری ترکمنچه لهجه لرینی گنل اولاراق ایکی کته گوریه آیرماقتادیرلار: بیرینجی کته گوری اوغوز لهجه لری و ایکینجی کته گوری ده قیپجاق لهجه لری. بیرینجی کته گوریه : تکه، یموت، أرساری، ساریق، سالور، علی ایلی، گؤکلنگ، یمره لی، ساقار و بورقاز لهجه لرینی اولوشتورماقتادیر. ایکینجی کته گوریی ایسه نوخور، اولام، سورخی، خطب، مقری، چاودور، بیات، خوجامباز، ایسکی، قاراچ، أناو، حصار، صیاد، بوجاق، اگدیر، دییه جی، و دیگر لرینی اولوشتیرماقتادیر. بو کته گوری لشتیرمیی ایلک کز روس دیل بیلیمجی آ. پ. پوسیلوفسکی دیله گتیرمیشتیر و دها سونرا آ. آننانوروف ایله ن. نارتییف گبی ترکمن بیلیم انسانلاری کونویو گلیشتیرمیشلردیر. اونلار بو کته گوریه گؤرا دیشدن چیقان اونسیز « » حرفی ایله « » حرفلارینین کوللانیم شکلینی و اؤته یاندان شیمدیکی زمان فعلینین ناسیل کوللانیلیشینی اساس آلمیشلاردیر. اونلارا گؤرا، بیرینجی کته گوری دکی لهجه یی کوللانانلار شیمدیکی زمان فعلینین کؤکونی کوللانماق ایسترکن «یؤرمک» فعلینین کؤکونو قولانماقتادیرلار. اویسا ایکیجی کته گوری دکی لهجه یی کوللانانلار ایسه «دورماق»فعلینین کؤکونو قولانماقتادیرلار. دیگر یاندان بعضی باشقا دیل بیلمجیلر ده ترکمنجه لهجه سینی ایکی گروپه آیرماقتادیرلار. انجاق بو کیشیلر یوقارداقی لهجه لری اؤز ترکمنجه لهجه لری و اؤز اولمایان ترکمنجه لهجه لری اولاراق ایکیه آیرماقتادیرلار.گؤره جگیمیز گبی دکتر جواد هیأت ده ترکمنجه لهجه لرینی ایکی گروبه آیرماقتادیر: بیرینجیسی : یموت، تکه، أرساری، سالور و ساریق لهجه لری و ایکینجی اولاراق دا نخور، أنولی، خضرلی، نرزیم، مانگقشلاق، بیات، چاندیر، کیراچ، چکیش، و آراباچی گبی قارما ترکمنجه لهجه لری. دولایسی ایله بیز ده افغانستانداکی ترکمنجه لهجه لرینی اؤز ترکمنجه لهجه لری و اؤز اولمایان ترکمنجه لهجه لری اولاراق آیرییوریز. گؤردوگونوز گبی ترکمن دیلینده بیر سورو لهجه و شیوه وار دیر. یالنیز ، یوقاری دا آدینی ذکرتتیگیمیز لهجه لرین هپپسی افغانستاندا موجوت دییلدیر. افغانستان دا ساده جا شو لهجه لر قوللانیلماقتادیر: أرساری، ساریق، تکه، یموت، قارقین، سالور،مقری، خطب، بیات، اولام، خوجامباز، سورخی و شیخ. سؤزونو ایتتگیمیز بو لهجه لر افغانستاندا موجوت دیر و دیگر لهجه لری قوللانان لار هیچ یوقتور و یا وارسادا سایی لاری چوق آز اولوپ یوقاری دا سؤزونو ایتتگیمیز لهجه لری قوللانماقتادیرلار. دیل بیلیمجیلیک اساسینا گؤرا و یا دا دیل اؤزللیکلری آچیسیندان دا افغانستان دا قوللانیلماقتا اولان ترکمنجه لهجه لرینی ینه ایکی گروبه آیرا بیله ریز: بیرینجی گروپ : أرساری، ساریق، تکه، یموت ، قرقین، اولام، سالور و یمره لی گبی اوغوز لهجه لری و یا اؤز ترکمنجه لهجه لری دیر. ایکینجی گروپ ایسه ، مقری ، خطب، بیات، سورخی، خوجامباز، و شیخ گبی قیپجاق دیلی و یا اؤز اولمایان ترکمنجه لهجه لری دیر. بیز بو یازیدا ترکمنجه لهجه لرینی کته گوریلشتیرمک ایسترکن اؤز ترکمنجه لهجه لری و اؤز اولمایان ترکمنجه لهجه لری اولاراق سؤز اده جگیز.

کانیمجا افغانستانداکی ترکمنجه لهجه لری داها چوق بویلار و عشیرتلار له ایلیشکیلی دیر. هر بیر بویوک عشیرتین کندینه اؤزگو لهجه سی وار دیر. فقط افغانستاندا سایی لاری آز اولان بعضی بویلار بویوک بویلارین اتکیسی آلتیندا اولوپ، اونلارین لهجه سینی قونوشماقتالار. اؤرنه گین أرساریلارین آراسیندا یاشایان بورقازلار، قولتاقلار، سالتوقلار، چاندیرلار، و قرقینلار ، أرساری لهجه سینی قونوشماقتادیرلار. و یا هرات شهرینده بیر قاچ عایله اولاراق یاشایان یمره لی لر، یموتلار، اورادا سایی لاری چوق اولان تکه لهجه سینی قوللانماقتادیرلار. فقط قونوشمالارینا اییجه دقت ادیلرسه بعضی کیندی لهجه لرینی ده غورودوکلرینی گؤره بیلریز. دولاییسی ایله بو کونو چوق دقتلی و درین آراشتیرما گره کتیرمکته دیر.

أرساریلار افغانستان ترکمنلری نین چوغونلوغونو اولاشتیرماقتادیر. گنللیکله افغانستانین کؤزی قسمیندا قوندوز ولایتیندان بادغیس ولایتینا قدر اداری بیریمده توپلو شکیلده یاشاماقتادیرلار. ساریقلار بادغیس ولایتینین مارچاق ایلچه سیله فاریاب ولایتینین دره شاخ ایلچه سینده ، قارقینلار قارقین و اندخوی ایلچه لرینده، تکه لر هرات شهری نین مرکزینده ، تورغندی بندرینده و هرات ولایتینین غوریان و گلران ایلچه لرنده و بلخ ولایتینین برمزید و شیرآباد قصبه لارینده داغنیق بیر شکلده یاشاماقتادیرلار.

بونلارین آراسیندا افغانستاندا این چوق قوللانیلان لهجه أرساری لهجه سی دیر. بو اولکه ده ترکمن لرین 80% بو لهجه یی قونوشتوقلاری دوشونولمکته دیر. أرساری لهجه سینی قونوشان ترکمنلر نیره ده یسه افغانستانین توم ترکمن یرله شیم بؤلگه لرینده یاشاماقتادیرلار. و اندخوی، دولت آباد، قیصار، آلمار، ایلچه سی شبرغان، آقچه، خانقاه، مردیان، فیض آباد، خواجه دوکوه، بندر شیرخان، چاردره، قندوز شهری، هرات شهری، بندر تورغندی، و هراتین گلران و غوریان ایلچه لرینده اؤزبکلر، تاجیکلر و پشتونلارین قومشولوغوندا یاشاماقتادیرلار. بعضی دیگر بؤلگه لر اؤرنه گین خمیاب، قرقین، منگجیک، شوردپه، کلدار، قلعه زال، بادغیس ولایتی نین مروچاق ایلچه لرینده ایسه ترکمنلر نفوسون مطلق چوغونلوغونو اولوشتورماقتادیر. دولایسی ایله بو قومشولوغون اتکیسیله ایستر ایسته مز ترکمن خلقی نین لهجه سینه فارسچا، و اؤزبکچه بعضی کلمه لر له شیوه لر قاریشمیش تیر. البته خمیاب، قرقین، شور دپه، کلدار، مارچاق، و منگجیک گبی ایلچه لرده و یا شهرلرده دیگر خلق لاردان تماما آیری یاشایان ترکمنلر کندیلرینه اؤزگو لهجه لرده قونوشماقتادیرلار. فقط اندخوی شبیرغان، آقجه و دولت آباد گبی شهرلرده اؤزبک خلقیله کارشیک بیرحالدا یاشادیقلاری ایچین دولت قوروملاری ایله فارسچا و یا اؤزبکچه قونوشماق زوروندا دیر. اؤته یاندان مزارشریف و قوندوز گبی بویوک شهرلریده رسمی قوروملارده ساداجا فرسچا دیلینده قونوشماقتادیرلار. یوقاریدا آدینی سویله دیگیمیز شهرلرده تجارلار گنللیکله اوزبک و یا تاجیک اولدوکلاریندان آلیش وریش دیلی ده اوزبکچه و یا فارسجا دیر. بویوک شهرلرده ایسه ینه آلیش وریش دیلی فارسجا دیر. باشقا بیر نقطه یی دا سویله مک گرکیرسه اؤرنه گین ، هر هانگی بیر دوگون اولسون و یا اوتوروم اولسون ، چوغونلوک ترکمن ایسه فقط ایکی ـ اوچ کیشی اوزبک اولسه دا قونوشماجیلار اول ایکی ـ اوچ کیشیه سایگی دان اوزبکجه قونوشمایا چالیشورلار. ینه عین شکلده چوغونلوق ترکمن لر ترکمن لر ایله اوزبک لردن اولوشماقتایسه فقط بیر قاچ کیشی تاجک بولونویورسا قونوشماجیلار فارسچا قونوشمایا چالشیورلار. بلکه بو مسأله نین تمک نه دنی تاجکلر و اوزبکلرین کلتور آچیدان ترکمن لره گؤره دها گلیشمیش اولمیش لری و علمی کادر و سایی لاری نین دها چوق اولماسی دیر. چونکه دقت ادرسک ترکمن یرله شیک بؤلگه لرینده دولت اداره لر دأکی مامورلار ایله اوقول لارداکی اوگرتمن لرین چوغو تاجیکو یا اوزبک تیر. اویسه ترکمن اولان اؤگرتمن و دولت مامورو سایسی چوق آز دیر.

چوق ایلگینچ دیگر بیر قونو دا پشتون دیلی نین افغانستانین رسمی و دولت دیلی اولماسینه رایمن ترکمنجه لهجه لرینه هیچ بیر اتکی سینین اولماماسی دیر. آیلنماجار، ظلم آباد، حلقه کؤل، افغان مزار، أرساری شاخ ک<ی لری و چاربؤلک، ایلچه سیگبی بؤلگه لرده چوق آز سایی دا پشتونلار ترکمنلره بیرلیکته یاشاماقتادیرلار. اما سویله دیگیمیز گبی پشتونجانین ترکمن دیلینه هیچ بیر اتکیسی اولمامیشتیر و عکسینه ترکمنچه قونوشان بعضی بیر پشتونلاری گؤموشوم دیر.بونون نه ده نینی اورداکی ترکمن خلقیندان سورونجا، بیز پشتونلارلا فارسجا قونوشیوروز، بو یوزدن پشتونجانی بیلمییوروز» دیه یانیت وردیلر. کانیجا بویله بؤلگه لرده فارسجا، آراجی بیر دیل اولاراق وظیفه گؤرمکته دیر و بؤلگه لرأاکی خلق فارسجایی قوللاناراق بیر بیریلهآنلاشماقتادیر.

افغانستاندا نره ده یسه ایکی ملیون کیشی ترکمنجایی آنه دیلی اولاراق تورلو لهجه لرده قونوشماقتادیر. گؤنی باتی ترک دیل لری و یا داها دوغروسو اوغوز دیل لریندن اولان ترکمنجه پوخ ایسکی زمانلاردان بیری افغانستانین کؤزینده و کؤزی باتی سینده قونوشولماقتادیر. فقط دگیشیک سبب لردن دولایی گلیشمه یی سوردوره مه میش و حتی ساده قونوشما دیلینه قدر اینمیش تیر. بو دیلیلن شوآن ستندرد بیر شکلی یوقتور و دگیشیک لهجه لرده قونوشولماقتا دیر. اؤزللیکله افغانستان ترکمن لرینن چوغونلوغونو اولوشتوردوغو أرساری لهجه سیه ترکمنستانین رسمی و ادبی لهجه سی قبول ادیلن تکه لهجه سی این اؤنملی لهجه لر دیر.

2004 نجی ییلدا افغانستان بویوک کونسیینده (لویه جرگه) ترکمنجه ده تپکی دیگر بؤلگه سل دیللری گبی قونوشولان بؤلگه لرده اؤلکه نین اوچونجی رسمی دیلی اولاراق آنه یاسادا قبول گؤرولدو. دولایسی ایله بو شکلده ترکمنجه دیلینین افغانستانین دموکراسی شرط لری آلتینده گلیشیپ بویومه سینه اولاناک ساغلاندی. افغانستان آنه یاساسی نین 16 و 42 نجی ماده لارینه گؤرا، افغانستان دولتی توم خلق لارین کولتورونو و رسمی دیل لرینین گلیشمه سینه یاردام اده جک و امکانلر ساغلایجاقتیر. شوآن ایگتیم باقانلیغی نین تألیف و ترجمه بوروسینده اوقول درس کتابلاری یازیلماقتادیر. اؤته اوندان دولت رادیو و تلویزیونلاریله اؤزل یاییم اورگان لاریندا ترکمنجه دیلینده پروگراملار یپیلماقتا دیر. چوق سایی دا کتاب، درگی و گزیته بو دیلده یایین یاپماقتادیر. فقط توم بو چالیشمالارا راغمن مع الاسف افغانستان ترکمنجه سی ستاندرد و قبول گؤولموش بیر نورمه صاحب دگیل دیر.

بیر قاچ سنه اؤنجه سینه قدر ترکمنلر رسمی اداره لارله توپلانتی لاردا اؤگورجه آنه دیلینده قونوشمایورلاردی. چونکه ترکمنجه دیلینده قونوشونجا یا دیگرلری طرفیندان دالگه گچیلیور یا دا حقارتا اوغرویورلاردی. بو دورومدا بعضی ترکمنلر ده توپلو یرلرده آنه دیل لرینده قونوشمایا اوتانیورلاردی. بو دیلده هیچ بیر یایین اورگانی یوقتو و ترکمن چوجوق لار کیندی انه دیللرینده درس گؤرمه یورلاردی. فقط بو سورون افغانستانا ینی رژیمین گلمه سیله چؤزولدی.داها اؤنجه ده سویله دگیم گبی 2004 نجی ییلدا آنه یاساسی دورکمنجه یی ده دولتین رسمی دیلی اولان فارسجا و پشتو دیلینین یانیندا ترکمن یرلشیک بؤلگه لرینده ارلکه نین اوچونجو دیلی اولاراق اعلان اتمیشتیر. بو اولای ترکمنجه نین گلیشمه سینده بویوک رول اویناماقتادیر و آرتیق ترکمنلر کیندی آنه دیل لرینده اوقول لاردا درس گؤریبیلیور، محکمه لرده ترکمنجه ده دعوا آچاراق ساوینما یاپابیلمکته و قورقمادان و یا اوتانمادان توپلو اوتوروملاردا کیندی دیل لرینده قونوشما یاپابیلمکته دیرلر.

گچمیشه باقتیغمیز دا ترکمنجه دیلی تاریخته چوق پارلاق بیر یره صاحب اولیپ 13. ییلدان سونرا بو دیلده بیر قاچ شعرسل و نثر شکلینده اثر موجودتیر. فقط سون یوز ییل لاردا افغانستان دولتی نین بعضی یالنیش پولیتیکهلری یوزیندن بو دیلین گلیشمه سی ایجین هر هانگی جفا گؤسترمک بیر یانا دورسون حتی بو دیلی و ادبیاتینی یوق اتمک ایجین ده اوغراشیلمیشتور.امکان لارین اولماییشیو بیزیم دولتیمیزین پولیتیکه لری یوزیندن ترکمنجه دیلینی سون دؤنملرداکی دورومو گنل اولاراق چوق واهیم دیر و حتی بو دیل ساداجا سؤزلو دیل سیتاتوسینا قدر ایندیرگنمیشتیر.گرچه سونگی اون ییل لاردا ترکمنستان دا تکه و یموت لهجه لری اساس آلیناراق ترکمنجه ستاندارد بیر دیله کاوکوش میشتور و بو اؤلکه ده بیر چوق میدیا و یایین اورگانلاری بو دیلده کریل و سوندا لاتین الفابی سیله یایین یاپماقتادیرفقط افغانستان ترکمنجه سینین الفباسینین فرقلی اولدوغیندان و دیگر طرفدان دا ایکی طرفین کولتورل الیشکیسی اولمادیغیندان دولایی بو پروژه افغانستان ترکمنجه سینه فضلا اتکی یاپمامیشتیر.

1979 ا قدر افغانستندا هیچ بیر اثر ترکمنجه دیلده یایینلانمامیشتیر. حتی سسلی و گؤرسل میدیا ده بو یلده هر هانگی بیر پروگرام یوقتو. نیسان (ثور) داربیسیندن اونجه یاییملانان تک اثر خلیفه قیزیل آیاق ایله خلیفه قارامقولین چابارالاری یله یاییملانان «فرض عین ترکی» هدی. فقط بو اثر بیر یاندان اسلام دینی نین گره ک سینیملری ایجین و دیگر یاندان دا چوق ایسکی دیلده یازیلمیشتی. آیریجا ایچریگی ده چوق آزدی. افغانستاندا دموکراسی ییل لاری اولاراق تانینن 60 لی ییل لاریندا اؤزن یایین اورگان لری، اؤزللیکله ده سیاسی پارتیالارین یاییملاری فعالیته باشلامیشتیر. او سنه لرده افغانستان دا دموکراتیک خلق پارتی سی نین یایین اورگانی اولان «پرچم» درگی سینده افغانستان ترکمنجه سی دیلینده سادجا بیر کز مرحوم اوراز محمد فر ین شعری یاییملان میشتیر. اویسا 1979 سنه سیندن سونرا یواشتان شعرسل و نثر اثرلری ترکمنجه دیلینده یایینمایا باشلایپ ، ایریجا رادیو، تلیویزیون و بعضی درگیلر ده بو دیلده پروگرام سونمایا باشلامیشلاردیر. ترکمنجه دیلینده ایلک درگی «گؤرش» آدینداکی و ایکی هفته ده بیر یایینلانیوردو. درگی نین ایلک یاییندان باشلایاراق ترکمنجه دیلینین یازیلیشی اؤزه رینده تارتیشمالار باشلامیشتیر. بعضی لر ترکمنلرین ستاندرد دیلی نین اولدوغونو که بو دیلیلن ترکمنستانین ادبی دیلی اولدوغونو، دولایسی له گؤراش درگیسینده بو نورمین قوللانیلماسی گرک تیگینی ساونیورلاردی. بعضیلاری ایسه یوقارداکی انره یی رد اده رک افغانستان ترکمنجه سینین گنللیکته أرساری لهجه سی اولدوغونو، دولایسی له ترکمنستان ترکمنجه سیندن فرقلی اولدوغونو، بو یوز دن أرساری لهجه سینی اساس آلاراق ستاندارت بیر نورما قوشتورمانین فایدالی اولجغاندان سؤز اتیوردیلاردی. فقط او زماندا ترکمنستان ترکمنجه سی اؤرنک آلینمیشتور. نه وار که فارسجا دیلی نین آغیرلیغی آلتیندا قالان بو لهجه ترکمنستانینگ ستاندارت دیلینه هیچ بیر زمان اویامادی. بو شیوه یی حالا بیله دگیشیک طرز لرده افغانستان داکی ترکمنجه دیلینده یایین یاپان بعضی بعضی یایین اورگانلاریندا گؤرمک ممکن دور.

1979دان سونرا دؤنمده ایتیم باقانلیغی نین تألیف و ترجمه باشقانلیغیندا ترکمنجه شعبه سیده آچیلدی و آلتینجی صنفه قدر درس کتابلاری یازیلدی. اما دقت ادرسه ، گؤرش درگیسی نین دیل اؤزللیک لری بو کتابلارا دا یانسی میشتی. آیری جا افغانستان بیلیم لر اکادمیسینده ده ساین نورمحمد قرقین نین اؤنسؤزیله ملا دولت گلدی فدایی نین شعر کتابی درله نیپ یایینلانمیش تیر. بو کتابین دیلی بعضی لرین دقتینه گؤره او قدر فرقلی یدی که قونولاری نی سادجا یازارین کیندیسی آنلایابیلیوردو. قریقن بی بو کتاپدا اویله سینه ترکمنستان ترکمنجه سیندن تقلید یاپمامیشتی که حتی «پروگراسیف» و «ریاکسیون» گبی آغیر روسجا کلمه لر بیله کتابین بیر چاق یرینده گؤروله بیلیوردو. سؤزو گچن یازار داها سونرالاری پاکستان دا یاییملانان کتابلاریندا دا بو شیوه یی قوللانمایی سوردورموشتور. فقط بو کتابلارین دیلی ده ستاندارت دگیلدی و یازارلار آشقابات دا باسیلمیش کتابلاری اساس آلمایی سوردورموشلردیر. داها سونراکی ییل لاردا افغانستان یازیلار بیرلیگی ده بیر چوق شاعرلارین شعر کتابلاری نی یاییملامیشلاردی که دیل چی سیندان چوق بیلیرگین شکلده فارسجا دیلینین اتکی سی آلتینده اولدوغو بللیدی. اؤته یاندان «قرداش ملتلر» و دیگر درگی لرده یاییملانان مقالالار دا عینی اؤزللیکلره صاحبتی. آیریجا افغانستان رادیوسو و یا تلویزیونیندان یاییملانانپروگراملار و یا خبرلارین دیلی ده ستاندرت دگیلدی. 2004 ییلیندا ترکمنجه نین رسمی دیل اولاراق نه یاسا طرفیندان تانینسا دا ستاندارت نورمین اولمادوغوندان گؤنیمزده توم بؤلگه لرده آنلاتیلان ترکمنجه عین دگیل دیر. اوقول درس کتابلاریندان، درگی لرده یاییملانان مقالالرله آراشتیرمالار و شعر درله مه لریله رومان لارا قدر ، یازیلیم و شیوه آچیسندان هیچ بیری بیر بیرنه اویماماقتادیر. این اؤنیملیسی اولان اوقول درس کتابلاری بیله دیل و شیوه آچیسیندان عین ستاندارتا دگیلی دیر؛ چونکه بو کتابلاری آلتی کیشی طرفیندان آیری آیری یازیلمیش اولوپ هر بیر یازار کیندی بیلدیگی لهجه سی وشیوه سیله بو کتابلاری یازمیشتیر.

بو گون افغانستان ترکمنجه سینی گنل اولاراق ایکی شیوه یه آیری بیلرس:

1) خلق دیلی، که ستاندارت و ادبی دگیل دیر فقط دیل یاپیسی آچیسیندان ترکمنجه نین دیل قوراللارینی بونیه سینده قوروموشتور.

2) آیدین لارین و سوسیتلرین دیلی که چوق بیلیرگین بیر طرز ده فارسجانین اتکیسی آلتیندا دیر. جمله لرین سانکی دیرک فارسجادان چؤریلمیش گبی بیر حای واردیر، اؤته اوندان بو شیوه میدیا و یایین دیلی اولاراق دیل بیلگیسی له کلمه یاپیسی آچیسیندان ترکمنستان ترکمنجه سینین اتکی سی آلتیندا دیرو افغانستان ترکمنلری ایجین یابانجی گلمکته دیر.

دینی اوقول لارله مدرسه لرین دیلی یوقاریداکی لردن ده ایلگنچ تیر. بو شیوه ده دیلین ایسکی لیگی نین یانیسیرا عربچا دیلینین ده اتکیسی بیلیرگین دیر. بو شیوه لر بیر طرفدان آچیق بیر شکلده ساخته لیگی بللی کن دیگر یاندان دا خلق دیلیه هیچ ایوشماماقتادیر. حتی جمله لرین قورولمالاری بیله عربچانین دیل بیلگی سینه چوق یقین دیر. سانکی قونوشان کیشی اؤنجه عربچا دوشونره ک یکیک دؤکوک ترکمنجه ایله افاده سینی بیان اتمکته دیر. اؤته یاندان بو شیوه ، گونومیزده کی ترکمنجه ایله کاتیه ن اویوشماماقتادیر. اوقویان بیریسی بو دیلی ان آز 400 و یا 500 یللیق اولدوغونو دوشونمکته دیر.

شبه سیز هر بیر خلق کیندی کیملیگینی بیان اتمک ایسته دیگینده یاپاماسی گره کن بیرینجی وظیفه دیلده بیرلیک اولوشتیرماقتیر. بو قونو ساده جا خلق لارین کیملیگین یوزه یه چیقماسی ایجین دگیل، عین زماندا دیگر جغرافیالارله ایلتیشیمه گچمک ایجین ده حیاتی اؤنم تاشیماقتادیر.

دولایسی له افغانستانده کی ترکمنجه دیلی نین ستاندارت بیر نورما قووشماسی افغانستان ترکمنلر ایجین کلتورل بیر گره ک سینیم دیر. افغانستان ترکمنجه سینی ستاندارتلاشتیرماک هیچ ده قولای دگیل دیر و بونو گرچکلشتیرمک ایجین چوق اوزون یل لار گره ک مکته دیر. بو مسدله یی چؤزمک ایجین ایلک اؤنجه بیر سورو بیلیمسل امکانلارا اوزمانلارا احتیاچ دویولمقتا و دیگر یاندان دا افغانستان دولتینین یاردامینا احتیاچ واردیر. کانیمچا بو پروبلمی چؤزمک ایجین ایلک اؤنجه افغانستانداکی ترکمن لرین لهجه لرینی آراشتیریپ اوگرنمک لازم. دولای سی له بو لهجه لرین تمل اؤزللیک لیرنی بیلیمسل و بیلگی سل بیر طرزده اینجه له یرک افغانستانداکی ترکمنجه دیلینی ستاندارت بیر نورما قووشتیرماق ایجین تمل حاضرله مک گرک مکته دیر.

دینگله دییز ایجین چوق تشکر لر!