بنیاد مختومقلی فراغی

ترکمن های ایران که از۴ طایفۀ تکه،گوکلان،نخورلی و یموت هستند (گلی، ۲۳۹) و اکثر آنان در شمال استان های مازندران، گلستان و خراسان، به‌خصوص در شهرهای گنبد قابوس، بندر ترکمن و درگز سکونت دارند، به‌علاوۀ طوایف بزچلو (قراپاپاق) در غرب دریاچۀ اورمیه (رضوی، ۱۵۲) و نیز برخی از اقوام غیرترکمن، مانند ترکان حاجیلر (افشار سیستانی، ۲/ ۱۰۵۹)، به گویشی از ترکمنی سخن می‌گویند.
زبان ترکمنی دارای۹مصوت کوتاه/ i,e,ə,ü,ö,ı,a,o,u/ است‌که هریک جفت کشیده نیز دارد. صامتهای این زبان عبارت‌اند از: / p,b,t,d, k, g, q, G,č, IJ, f/ v,s,z, š, ž, x,γ, h, m,n, ŋ, l,r, j, w/ (نک‍ : کمبل، همانجا).
زبان ترکمنی، مانند دیگر زبان های ترکی، ساختاری پیوندی، به‌کمک پسوندافزایی دارد؛ در واژه‌های اصیل آن هماهنگی مصوت ها در پیشین یا پسین بودن کاملاً رعایت می‌شود (گرت، ۱۲۷)؛ حرف تعریف و جنس دستوری ندارد؛ صفت پیش از موصوف می‌آید و با آن مطابقت نمی‌کند؛ حروف اضافۀ آن پسایند هستند؛ بندهای موصولی پیش از هستۀ اسمی می‌آید؛ فعل در پایان جمله قرار می‌گیرد و به کمک میانوند منفی می‌شود (نک‍ : کمبل، II/ ۱۶۸۸-۱۶۸۹).
زبان ترکمنی همۀ ویژگی های صرفی و نحوی زبان های ترکی شاخۀ اغوز را دارد (برای ویژگی های ترکی استانبولی، نک‍ : ه‍ د، ترکی، زبان ها)،با این تفاوت که پسوند مالکیت -ı (پس از مصوتها:-sı) برای سوم‌ شخص مفرد و جمع یکسان ‌است و از این‌رو نیاز به توضیح دارد. برای مثال: kitabı «کتابش؛ کتابشان»، اما olun kitabı «کتابشان» (همو، II/ ۱۶۹۸؛ نیز نک‍ : گرت، ۱۳۸). نیز برخلاف ترکی استانبولی، در ترکمنی پسوند -an/ -en صفت مفعولی می‌سازد، نه صفت فاعلی، برای مثال: gelen adam «مردی که آمده (است)»، (اما در ترکی استانبولی «مردی که در حال آمدن است») (کمبل، همان جا). از ویژگی های خاص زبان ترکمنی نفی آیندۀ قطعی با ادات پسایند dəl است، برای مثال: men aütyak dəl «من نخواهم گفت» (همانجا؛ نیز نک‍ : گرت، ۱۳۲).
ترکمن ها از دیرباز خط عربی را با پاره‌ای تغییرات برای نگارش زبان خویش مورد استفاده قرار می‌دادند. ترکمن های ایران هنوز برای نگارش زبان خویش از خط عربی استفاده می‌کنند، اما ترکمن های آسیای مرکزی از ۱۳۰۸ش/ ۱۹۲۹م گونه‌ای از خط لاتینی را به کار بردند که پس از ۳ بار تغییر، سرانجام در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۴۰م جای خود را به خط سیریلی داد (بیگدلی، ۳۱۸؛ نیز نک‍ : کمبل، II/ ۱۶۹۷؛ گرت، ۱۲۵). در ۱۳۷۴ش/ ۱۹۹۵م، رئیس‌ جمهور ترکمنستان رسماً «الفبای تازه» را معرفی کرد، اما این الفبا هنوز گسترش چندانی نیافته است(نک‍ : همان جا).
منشأ بسیاری از واژه‌های دخیل در ترکمنی، زبان های روسی، عربی و فارسی است. در این واژه‌ها مصوت های پیشین و پسین در مجاورت هم دیده می‌شوند، اما پیشین یا پسین بودن مصوتِ پسوند را آخرین مصوتِ درونِ کلمه تعیین می‌کند (همو، ۱۲۸).

مآخذ

افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایل ها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، ۱۳۶۶ش؛ بیگدلی، محمدرضا، ترکمن های ایران، تهران، ۱۳۶۹ش؛ رضوی، مهدی، ایل قاراپاپاق، تهران، ۱۳۷۰ش؛ گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن ها، تهران، ۱۳۶۶ش؛ نیز:

Campbell, G. L., Compendium of the World’s Languages, London/ New York, ۲۰۰۰; Comrie, B., «Turkic Languages», International Encyclopedia of Linguistics, ed. W. Bright, New York/ Oxford, ۱۹۹۲; The Encyclopedia of Language and Linguistics, ed. R. E. Asher, Oxford etc., ۱۹۹۴; Garrett, J. et al., Turkmen-English Dictionary, Ashgabat, ۱۹۹۶; Iranica ; Tekin, T., «Turkic Languages», The Encyclopedia of Language and Linguistics, ed. R. E. Asher, Oxford etc., ۱۹۹۴.
حسن رضایی باغ‌بیدی