بنیاد مختومقلی فراغی

این اثر به صورت مثنوی است و بر وزن فعولن فعولن فعول سروده شده است.در یک افزوده ی آخر کتاب برجوانی خویش دلسوزی می کند و در یک بخش چهل و سه بیتی از پیری و کهولت بحث می کند( 6521 تا6565) از فساد زمانه و بی وفایی یاران سخن می راند ( در چهل بیت 6604 تا 6565) بروزن فعولن فعولن فعولن سروده شده است.چهل بیتی که یوسف خاص حاجب( ابیات6605 تا 6645) به خود پند و اندرز می دهد،بروزن اصلی اثر است و به صورت قصیده می باشد. علاوه بر عروضی بودن بخش انضمامی – که در ادبیات ترک تازگی دارد- ما شاهدیم که شاعر بدون هیچ ایراد و اشکالی آن را بکار بسته است.یوسف خاص حاجب که بر زبان نوشتاری ترک تسلّط داشت، اثرش را با اسلوبی کامل و در چهارچوبی معمارانه، با گزیده هایی نیمه داستانی- نیمه تمثیلی و در ضمن صحبت هایی که روند حرکت را تامین می کند و با تصاویر زنده و مزیّن صحنه ها ، عرضه نموده است.

در ابتدای این اثر،که با محاسبه ی ضمائم از 88 عنوان تشکیل می شود- پس ازتوحید، نعت پیامبر(ص) و ذکر چهار صحابی گزین، ضمن توصیف جلوه های درخشان فصل تابستان، مدحیه ی تاوقاچ اولوغ بوغراخان می آید.این بخش را مطالب مربوط به چگونگی حرمت یافتن بنی آدم در سایه ی دانش و خرد، مزایا و کاستی های زبان و باب هایی در خصوص منافع و زیان های آن تشکیل می دهد. قوتاد قو بیلیگ بر چهار پایه اتّکا دارد وتوسّط قانون درست،( قون تورو)که نماد آن « گون دوغدی= خاقان»، سعادت،( قوت) نماد آن « آی دولدی= وزیر»، خرد( اوکوش)، نماد آن « اوغدولمیش= پسر وزیر» و پایان زندگی( عاقبت و مرگ)نماد آن اودگورمیش = زاهد» معرّفی می گردد.علاوه بر این ها، کوسه میش- که ملاقات آی تولدی و حاجب را موجب می شود و حاجب که باعث قبول حضور می گردد،کسی که در این بین بدو خدمت می شود، فردی که خبر می آورد – یعنی (یوموش چی ها) و کسی که در کنار زاهد کار می کند، یعنی « کومارو» هم به عنوان فردی موظّف، به شکل تمثیلی حضور دارند.تمام این اشخاص، با همه ی مزایا و کاستی هایشان، به صورت جاندارو زنده با یکدیگر تعامل می نمایند،صحبت می کنند، مناظره نمایند،مناقشه می کنند وبا تصاویرگوناگون، درفضایی درام ،نشان داده می شوند.نتایج گفتگوی سعادت دنیوی و اخروی ، که نوع بشر در جستجوی آن ( آی- تولدی) و قانون راستینی که کائنات بر آن بنا شده ( گون توغدی) در اصول فردی و اجتماعی آن دوره و در نظریه ی دانش و فلسفه ی زندگی مشاهده می شود.( ابیات 1679 و ادامه ی آن تا 1796 وبعد از آن و بخصوص 1817 و ادامه ی آن و 1835 و ادامه ی آن و1850). دراین جا هم مرگ یک نقطه ی عطف تلقّی می گردد.امّا مسئله اصلی زندگی «خوشنامی » است واین که پس از مرگ نیز بتوان این خوشنامی تداوم داشته باشد.ضمن این که باید دنیای دیگر را در نظر داشت، بجای تصاویرزندگی آن جهانی، اندیشه های خوبی در مقابل خوبی و بدی در برابر بدی، تلقین می گردد.شاعر در فصول مختلف تکامل انسان ها،مفهوم زندگی و کارهایی که برای خوشبختی در دو دنیا باید انجام داد، به وظیفه ی افراد در جامعه وبه روابط شغلی او با نهاد های اجتماعی توجّه لازم را نشان داده است.

« آی تولدی »بزرگ می شود،اعتماد خاقان را بدست می آورد و بجای پدر به وزارت می رسد.اودارای همه ی فضایل وامتیازات است.نه تنها در امور دولتی، بلکه در اندیشه و عمل شخصی نیز به عنوان یاور خاقان، وارد صحنه می گردد.به او فرصت اظهار نظر در بالاترین نهاد دولتی داده می شود. این اندیشه ها که بخشی در شکل پاسخ به خاقان و بخشی نیز در جواب به « اود گورمیش » زاهد بیان می شود ،فلسفه ی تشکیلات دولت ترک و اصول اخلاقی آن را تشکیل می دهد وازنظر پیوند دوره ی قدیم باجدید،ارزش زیادی دارد. بدین طریق درفصول مختلف وظایف ومناصب خاقان(28)، وزیر(31)، کارمندان دربار(32) ،سفیر(33)، خفیه نویس(34)،خزانه دار(35)،سر آشپز(36)،شرابدار(37) توصیف می شوند. بعدآ به موضوع حقوق کارمندان بر خاقان اشاره نموده(38) به اشتراکات آن ها و به حقوق خاقان بر کارمندان اشاره شده و اهمیّت روابط متقابل ایشان توضیح داده می شود.تصویر ایده آلی که مولّف از خاقان،وزیرو سایرماموران بدست می دهد،اوضاع مادّی ومعنوی را از هر نظر تنظیم نموده است.مردم در حقّ خاقان دعا می کنند، امّا خاقان با اندیشیدن در خصوص آینده، در جستجوی کسی مثل « اوگدومیش»است ، که بتواند بدو اعتماد نماید، که همچون او صاحب علم و فضیلت باشد. کسی که ضمن داشتن ذوق، به این دنیا بی اعتنا باشدو جهان را مکانی برای آماده شدن جهت دنیای باقی تلقّی نموده،تیپی فوق العاده زاهد بیابد. خواننده ی کتاب به شکلی جاندار ، تضاد و اصطکاک اندیشه های آزمندانه ی حاکمیت برجهان و مال خود شمردن دنیا را در صفحات کتاب دنبال می نماید و شاهد تشکیل و تکامل اندیشه های قابل توصیف عملی و عقلی ترکان می شود، ودر کنار شخصیت های کتاب به این باور می رسد که هرکس باید بر جوشش ها و طغیان های حسّی خود حاکم باشد و بتواند به باور درست بودن انجام امور خیر، که موجب رسیدن به آرزوها و خواسته هاست،نایل آید. در این میان در خصوص اصول و آداب خدمت به خاقان ها(47)، پیشخدمتان(48)،مردم(49)، سادات(50)فضلاء(51)، طبیبان(52)، ساحران(53)،خوابگزاران(54)،منجّمین(55)، شعراء(56)،زارعین ،(57)، بازرگانان(58)،دامداران(59)،صنعتگران(60)، فقراء،ازدواج،تربیت کودکان کودکان،پاسخگویی در مقابل خدمت خادمین ،رفتن به ضیافت ها،دعوت نمودن به مهمانی ها،ودر خصوص اشخاصی که مامور دولتند و چگونگی رفتار آن ها در زندگی اجتماعی، اطلاعاتی بدست می دهد. موضوع اصلی در 6425 بیت بیان می شود.بعدآ مولّف ، از دوره و زمانه ی خود، انتقاد می نماید و آن را در مقابل جامعه ی تخیّلی مورد نظرش قرار می دهد. سپس به اثر بر می گردد و سال تالیف و آهمّیت آن را مشخّص می نماید و سخنانش را با دعا به پایان می رساند.

اینگونه بنظر می رسد که مدّتی پس از نگارش قوتاد قوبیلیک، اثر به فراموشی سپرده شده است و یا از طرف گروه بسیار معدودی مورد استفاده قرار می گرفته است.اثر دو بار در معرض استفاده قرار می گیرد.در هر دوبار نیز مقدّمه هایی به آن منضم می گرد که نشان دهنده ی سطح فکر نویسندگان آن مقدّمه هاست و ضمنآ مبیّن دیدگاه های آن گروه محدود ، در باره ی کتاب. در اولین مقدّمه که به صورت منظوم است، از طرفی در خصوص مولّف اطّلاعاتی ارائه می شود و از طرف دیگر، مهم ترین بخش های اثرازنظرنویسنده ی مقدّمه، مشخّص و معرّفی می گردد.زبان و اسلوب مقدّمه ی منظوم ، به زبان و اسلوب خود اثر بسیار نزدیک است، ضمنآ مشاهده می شود که فکر و جانمایه ی اصلی اثربه درستی فهم و درک نگشته است.در اینجا قوتاد قو.بیلیک به نوعی به عنوان« سیاست نامه » تلقّی شده و ارزش اصیل انسانی و اجتماعی آن در حاشیه قرار می گیرد.

مقدّمه ی منثور نیز به نظرمی رسد که خلاصه ای است از مقدّمه ی ناقص و نا مناسب منظوم آن.از اینجا استنباط می شود که احیای دوباره و سه باره ی قوتاد قو بیلیک، علاوه برمحیط خلق اثر، از لحاظ زبانی نیزبا یکدیگر فاصله ی بسیار داشته اند.تعابیری که در مقدّمه ها بکار رفته نشان می دهد که در غرب کاشغر و احتمالآ در سمرقند نوشته شده اند. امروزه می دانیم که از سه نسخه ی دستنویس موجود قوتاد قوبیلیک، یکی با الفبای اویغوری و دو مورد دیگر با الفبای عربی نوشته شده اند، ولی مبنای هر سه ی آن ها سومّین تدوین اثربوده است.اگر به اختلافات این نسخ- که همگی در یک دوره نوشته شده اند- بنگریم مشاهده خواهیم نمود که متون مذکور، طی زمان، به شدّت در معرض تغییرات و دگرگونی های بسیار مهم قرار گرفته اند.

بهترین نسخه ی دستنویس، همانست که با الفبای عربی نوشته شده و معروف به نسخه ی « فرغانه» است.براساس ویژگی های نوشتاری تاریخ استنساخ آن نمی تواند قبل از قرن 13 / م باشد.هم چنین نسخه ی با الفبای عربی« قاهره» که برای « الملک الناصر»، غلام «عزّالدین آی دمیر الدّوات دار»، از سلاطین مملوک تهیّه شده است.(متوفّای 762 /ه یا 776/ ه). نسخه ی « وین » که درهرات ، در سال 843 /ه از یک نسخه ی با الفبای عربی، و به زبان اویغوری استنساخ گشته است.این نسخه از لحاظ نشان دادن روابط فرهنگی بین آسیای میانه و آناتولی در قرن 15/ م اهمّیت دارد. از یک یاد داشت اضافه شده این گونه استنباط می گردد که در زمان « سلطان محمّد فاتح»، کاتبان اویغوری که در آسیا ی میانه کار می کرده اند، استنساخ گشته و توسّط فناری پسر قاضی علی، برای شاهزاده عبد الرزّاق بخشی، در سال 1474 /م از توقات آورده شده است. این قاضی علی، نوه ی ملّا فناری است و در شهر های هرات، بخارا و سمرقند علم آموخته و در اوایل دوره ی سلطان محمّد فاتح ، به آناتولی باز گشته است .به عبارتی این همان علاء الدّین علی فناری می باشد.

این کتاب از سال 1825/ م که برای اوّلین بار توسّط «پیر آمه دئه امیلین ژوبرت» به مجامع علمی معرّفی شد،تا امروز از طرف افراد گوناگون و از جهات مختلف مورد پژوهش قرار گرفته است. « هرمان وامبری » در سال 1870 / م ضمن بحث در باره ی اویغورها، سرزمین ایشان،اوضاع اجتماعی و یادگارهای زبانی آن ها، زبان وآثارمکتوب ایشان، راجع به قوتاد قو بیلیک، منشاء و تاریخچه وزبان بکار رفته در آن تاکید داشته است.بعد ها در دهه ی 1890 / م « ویلهلم رادلوف» نسخه ی عکسی( فاکسیمیل) دست نوشته ی اصلی را منتشر نمود ،و با مقابله با نسخه ی خطّی که در« کتابخانه ی خدیو »قاهره موجود بود،قسمت اوّل آن را در سال های دهه ی 1900 / م و بخش دوم آن را در سال های دهه ی 1910 / م به نشر سپرد.

در سال های 1943-1942 هر سه نسخه توسّط بنیاد زبان ترک،به صورت افست به چاپ رسید.سپس « رشید رحمتی آرات» در سال 1947 ابتداء متن انتقادی اثرو بعدآ ترجمه ی آن را منتشر نمود. پس از درگذشت « آرات» در سال 1964 هیئتی متشکّل از دانشجویان و شاگردان آن مرحوم به تهیه ی فهرستی پرداخت که به نوعی ادامه ی پژوهش استاد آرات بود. فهرست در سال 1979تکمیل گردید.این پژوهش که شامل 3000 مدخل بود، ابتداء توسّط « سمیح تزجان» مورد انتقاد قرارگرفت، درهمین راستا نشرهایی نیزتوسّط « دورفر»، «آی سو آتا»، « ظفر اونلر»و « یون سونگ- لی» صورت گرفت.پس از این نشرها، درمورد منابع احتمالی کتاب، ویژگی های زبانی،اندر یافت آموزشی، علمی و اخلاقی آن و نیز در خصوص مدیریت دولت،ساختار اجتماعی، قرآن به عنوان نقطه ِی اتّکا، حدیث و مبانی دینی و مباحث دیگر، در ترکیه و کشورهای دیگر،پایاننامه های دوره ی تحصیلات تکمیلی و پژوهش های علمی دیگربه نگارش در آمده اند.

در میان این تحقیقات، آثاری که به مناسبت نهصدمین سال تالیف کتاب غوتاد قو بیلیک ، تالیف شده اند، یعنی پژوهش« آ. دیل آچار»،نظراتی درمورد تاریخ فرهنگ ترک « ابراهیم قفس اوغلو» ،جنبه های زبانی اثر« ارجیلاسون و کارقی اولمز» ،قابل ذکرمی باشند. ترجمه ی اثر به ترکی شرقی، در سال 1983 در پکن، ترجمه ی ازبکی در سال 1990 در تاشکند،ترجمه ی قرقیزی در سال 1993 در مسکو به چاپ رسید.اداره ی پست ترکیه درسال 1969 تمبری به مناسبت نهصدمین سال تالیف قوتاد قوبیلیک منتشر نمود.از سال 2002 نیز انتشار نشریه ای باعنوان « قوتاد قو بیلیک» ،که عمدتآ جنبه ی فلسفی دارد ،آغاز شده است.

محمد قجقی مدیر عامل بنیاد مختومقلی فراغی