برهان الدین احمد نویسنده (ها) : رحیم رئیس نیا. دایره المعارف بزرگ اسلامی
برهان الدین كه احتمالاً پس از انتصاب به قضا، با دختر غیاث الدین محمد نیز ازدواج كرده بود (ابن حجر، ۱ / ۴۰۸)، با استفاده از اوضاع نابسامان و ضعف دولت ارتنا، راه خود را برای رسیدن به امارت هموار ساخت. او ابتدا با استفاده از قتل غیاث الدین محمد (۷۶۷ق / ۱۳۶۶م) به دست گروهی از امرا كه احتمالاً خود وی نیز در آن توطئه شركت داشت (نك : سلیمان، ۲ / ۵۱۷؛ ادهم، ۳۸۷)، به وزارت پسر و جانشین او ــ علاء الدین علی ـ دست یافت و پس از مرگ او در ۷۸۲ق / ۱۳۸۰م، با كشتن قلیچ ارسلان، نایب السلطنه محمد چلبی، پسر و جانشین علاءالدین، جای او را گرفت و با از میان برداشتن امرای صاحب نفوذ مانند حاج شادگلدی، زمینه را برای سلطنت خود فراهم ساخت. برهان‌الدین سرانجام در ۷۸۳ق / ۱۳۸۱م، برقلمرو دولت ارتنا حاكم شد و سلطنت خود را اعلان كردIA) ، نیز EI²، همانجاها؛ رفیق، ۱ / ۲۰۱) و بدین ترتیب، خطبه وسكه به نام او شد (استرابادی، ۲۵۴).
برهان الدین تا پایان حیاتش نزدیك به ۱۸ سال با امرای نافرمان ولایات و دولتهـای قدرتمنـد هم‌جوار ماننـد بنی‌قرامـان، عثمانی، ممالیك مصر و آق قویونلوها در ستیز بود (رفیق، همانجا؛ سلیمان، ۲ / ۵۱۷- ۵۱۸؛ ادهم، ۳۸۷- ۳۸۸؛.(IA, VI / 46-48 وی در برابر عثمانیها و تیمور اظهار اطاعت نكرد و حتێ فرستادگان تیمور را به قتل رساند (ابن‌عربشاه، ۹۳-۹۵). برهان‌الدین سرانجام در جریان درگیری با قره‌عثمان، امیر آق قویونلو كشته شد (ابوبكر طهرانی، ۱ / ۴۵؛ سعدالدین، ۱ / ۱۳۴-۱۳۵). منابع، تاریخ قتل او را به اختلاف در ۷۹۴، ۸۰۰ و ۸۰۱ق دانسته‌اند (سامی، ۲ / ۱۳۰۱؛ حاجی خلیفه، تقویم...، ۱۴۲، كشف، ۱ / ۱۴۳). با درگذشت برهان الدین، دولت او نیز فرو پاشید و قلمروش به تصرف ایلدرم بایزید، پادشاه عثمانی درآمد (منجم باشی، ۳ / ۱۵۵؛ لطفی پاشا، ۴۹؛ ادهم، ۳۸۷).
قاضی برهان‌الدین را به فضل و دانایی و صفات نیك ستوده (استرابادی،۸۱ - ۸۵، جمـ؛ منجم باشی، ۳ / ۳۶؛ ابن حجر، همانجا)، و در اداره كشور و ریاست از برگزیدگان سده ۸ق / ۱۴م دانسته‌اند (اوزون چارشیلی،.(۱۶۵ وی در فرصتهایی كه به دست می‌آورد، به مطالعه، تحقیق و تألیف می‌پرداخت. آثاری همچون اكسیر السعادات فی اسرار العبادات (یا فی‌التصریف)،مشتمل بر ۳ فصل در مباحث وجود، ایجاد و حكمت، و نیز ترجیح التوضیح، كه نقدی است بر تاریخ تفتازانی، از آثار فقهی شناخته شدۀ او به زبان عربی هستند (حاجی خلیفه، همانجا؛ بغدادی، ۱ / ۱۱۷؛ اوزون چارشیلی، .(۱۶۷-۱۶۶
برهان الدین به زبانهای تركی، فارسی و عربی شعر نیز می‌سرود (ادهم، ۳۸۸؛ بروسه‌لی،1 / 396؛ I / 1328, ²EI ) دیوان وی مشتمل بر حدود ۵۰۰ ‘۱غزل است (همانجا؛.(IA, VI / 48 او را از بنیان گذاران شعر تركی آناتولی و نیز نخستین كسی دانسته‌اند كه تركی را در قالب و وزن عروضی آورده است. زبان شعری او آذری و نیزگویش شرق آناتولی است (كاراعلی اوغلو،.(I / 181 متن كامل دیوان وی در ۱۹۴۴م و سپس در ۱۹۸۰م (با حروف لاتین در استانبول) و در ۱۹۸۸م (با حروف سیریلی) در باكو به چاپ رسیده است.
مآخذ
بن حجر عسقلانی، الدرر الكامنة، به كوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دكن، ۱۳۹۲ق / ۱۹۷۲م؛ ابن عربشاه، زندگانی شگفت آور تیمور (عجایب‌المقدور)،ترجمه محمد علی نجاتی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ ابوبكر طهرانی، دیار بكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا، ۱۹۶۲م؛ ادهم، خلیل، دول اسلامیه، استانبول، ۱۳۴۵ق / ۱۹۲۷م؛ استرابادی، عزیز، بزم و رزم، استانبول، ۱۹۲۸م؛ بغدادی، هدیه؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق / ۱۹۱۵م؛ حاجی خلیفه، تقویم التواریخ (ترجمه)، به كوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۶ش؛ همو، كشف؛ رفیق، احمد، توركیه تاریخی، استانبول، ۱۳۴۲ق / ۱۹۲۳م؛ سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق / ۱۸۸۹ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، ۱۲۷۹ق؛ سلیمان، احمد سعید، تاریخ الدول الاسلامیه، قاهره، ۱۹۷۲م؛ لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، ۱۳۴۱ق؛ منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ترجمه احمد ندیم، استانبول، ۱۲۸۵ق؛ نیز:
EI² ; IA; Karaalioglu, K., Turk edebiyati tarihi, Istanbul, 1980; Uzuncarsili, I. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; Yucel, Y., Anadolu beylikleri hakkinda arastirmalar, Ankara, 1988.
رحیم رئیس نیا
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی