از گفته ‎های فوق چنین نتیجه می‎ شود: ولایات آق‌اردو از طرف شرق به حوضۀ رودخانۀ اردیش، از جنوب به ماوراءالنهر یعنی حوضۀ جیحون و سیحون، و از جنوب غربی و غرب به خوارزم و خزر و دشت قبچاق تا شمال رودخانۀ ولگا (قلمرو آلتین اردو) محدود بوده است.
بر اساس گزارش رشیدالدین فضل‌الله، تقسیم متصرفات جوچی میان پسر بزرگش، اورده (فرمانروا یا جد خان های آق‎اردو) و باتو (فرمانروای آلتین اردو) ظاهراً بلافاصله پس از مرگ جوچی اتفاق افتاده است (ص ۹۲).
نام پادشاهان یا خان های آق‌اردو در منابع مشوش، و طبق روایت تاریخ جهان‌آرا به قرار زیر است:
۱. تودامُنکا: غفاری نام خانهای آق‌اورده را از تودامنکا پسر بوقای (درست: نوقای)، پسر قولی، پسر اورده آغاز می‎کند (همانجا). نام تودامنکا در جامع‎التواریخ (رشید‌الدین، ۲ / ۱۰۰) تومکان پسر قولی (نه نوقای پسرقولی) است. غفاری می‎گوید او مدتها در سلطنت متمکن بود.
۲. ایدزن، پسر نوقای، که پس از برادر به حکومت رسید و در ۷۲۰ ق / ۱۳۲۰ م فوت شد.
۳. ایرزن (یا اَبِرْزن)، پسر ساسی بوقا، که پس از ۲۵ سال حکومت در ۷۴۵ ق / ۱۳۴۴ م درگذشت.
۴. مبارک‎خواجه، پسر ابرزن، که پس از ۶ ماه حکومت درگذشت.
۵. جیهای (درست: جیمبای یا چیمتای)، پسر ایرزن، که ۱۷ سال حکومت کرد. امرای گوگ اورده او را به حکومت خود ترغیب کردند، اما او نپذیرفت. پسرعمش، لولخواجه (درست: توی خواجه)، حاکم میان‌قشلاق (درست: مانکقشلاغ یا مینقشلاق) با او متفق نبود، پس به فرمان وی کشته شد و پسر توی‎ خواجه توقتمش‎ خان به امیرتیمور پناه برد.
۶. اُرُس‎خان، پسر جیمبای، که ۹ سال به استقلال سلطنت کرد و در ۷۷۸ ق / ۱۳۷۶ م، مرد.
۷. توقتاقیا، پسر ارس‎خان، که دو ماه حاکم بود و هلاک شد.
۸. تیمور ملک، پسر ارس‎خان، که پس از پدر به سلطنت نشست. مردی شراب‌خواره بود و در قراطال (قراتال) در ۷۸۰ ق / ۱۳۷۸ م به دست توقتمش‎خان کشته شد. پس از آن، غفاری به حکومت توقتمش‎خان می‎پردازد (همانجا؛ نیز نک‍ ‍: ه‍ د، آلتین اردو).
منجم‎باشی در جامع الدول، مطالب خود را از تاریخ لاری و جهان‎آرا و نگارستان غفاری و شاید چند منبع دیگر تلفیق کرده است، ولی روایت او دربارۀ پادشاهان نخستین آق‌اورده تا ارس‎خان با مطالب جهان‎آرا کمی اختلاف دارد: ۱. ساسی بوقا یا تودامنکا، پسر نوقای، به گفتۀ منجم‎باشی تقسیم میراث جوچی به آق‌اردو و غیر آن پس از مرگ برکه (یا برکا) در زمان ساسی بوقا صورت گرفته است؛ ۲. ابِرْزَن، پسر ساسی بوقا؛ ۳. مبارک خواجه، برادر ابرزن؛ ۴. مبارک خواجه، پسر ابرزن؛ ۵. چیمتای، پسر ابرزن؛ ۶. چیمای، پسر چیمتای؛ ۷. ارس‎خان؛ پس از آن نام توقتمش ‎خان و اخلاف او در آلتین اردو آمده است.

مآخذ

ابن‎خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش ‎دخویه، لیدن، ۱۸۸۹ م؛ رشیدالدین فضل‎الله، جامع‎التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، لیدن، ۱۹۱۱ م؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان‎آرا، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ منتخب التواریخ، منسوب به معین‌الدین نطنزی، به کوشش ژان اوبن، تهران، ۱۳۳۶ ش؛ منجم‎باشی، احمد دده، جامع ‎الدول، نسخۀ خطی بایزید، شم‍ ۰۱۹‘۵؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۱ م / ۱۳۰۹ ق؛ همو، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۳ م.

عباس زریاب (دبا)