امیرنشین رمضان ــ که یکی از دیرپاترین امیرنشینهای آناتولی بود ــ افزون‌بر درگیریهای داخلی (سامی، ۳ / ۲۳۰۰)، در جریان مجادلات سیاسی میان ممالیک با امیرنشین ذوالقدر و قرامان، سپس مجادلات میان ممالیک و عثمانیان هربار طرف‌دار یکی از آنها بود؛ به‌طوری‌که سابقۀ همکاری و ستیز با هر‌کدام از ایشان را داشت (بازورث، ۴۵۶). ازطرفی، رمضانیان همراه با همسایه‌شان، امیرنشین ذوالقدر، در سیاستی که دولت ممالیک برضد عثمانیان اتخاذ کرده بود، جایگاهی ویژه داشتند و نقشی دفاعی و حائل را ایفا می‌کردند (هار ـ ال، 42). دامنۀ اعمال قدرت امرای این امیرنشین تا زمان برقراری دولت ممالیک بیشتر محدود به آدانا و مصیصه بوده است و برای توصیف وضعیت این امارت، در دوره‌ای که تحت تابعیت عثمانیان درآمدند، می‌توان از اصطلاح اجاقلیق[۴] استفاده کرد («دائرة‌المعارف»، XXXIV / 445). این امیرنشین از ۹۹۲ ق / ۱۵۱۶ م تا زوال خویش، یکی از ایالتهای قلمرو دولت عثمانی بود و از اوایل سدۀ ۱۱ ق / ۱۷ م، حکام آنجا از جانب استانبول نصب می‌شدند (کورت، 1427؛ بازورث، همانجا).

بنابر روایت عاشق پاشازاده در سدۀ ۷ ق / ۱۳ م، یورگیر، از ترکمانان اوچ‌اوق، رهبری گروهی از ترکمانانی که به همراه سلیمان شاه غازی، نیای عثمانیان، به چوکوراوا آمده بودند، به دست گرفت و توانست با کمک ایشان مصیصه و طرسوس را تصرف کند. پس از او، فرزندش رمضان قسمتهای مختلف چوکوراوا را میان امرای ترکمنی که تابع وی بودند، تقسیم کرد و خود نیز آدانا را تختگاه خویش قرار داد (ص ۲۲۵؛ سعدالدین، ۲ / ۴۸). در ۷۵۴ یا ۷۵۵ ق / ۱۳۵۳ یا ۱۳۵۴ م، پس از همراهی قاراجا بیک ذوالقدر با شورشی که برضد سلطان مملوکی اتفاق افتاد، امیرالامرایی ترکمانان آن ناحیه به رمضانیان سپرده شد (مقریزی، ۴ / ۲۰۰؛ عبدالباسط، ۱ / ۲۶۶).

رمضانیان در زمان ابراهیم بیک، که در قاهره فرمان امارت را از سلطان مملوک دریافت کرده بود (نک‍ : سومر، 36-37)، در ۷۶۱ ق / ۱۳۶۰ م، با همراهی ممالیک، طرسوس و آدانا را که در اختیار ارمنیان بود، تصرف کردند (مقریزی، ۴ / ۲۴۵؛ سومر، 18؛ کورت، 1427-1428). ابراهیم در ادامه برای تصرف سیس، که در دست ممالیک بود، با خلیل ذوالقدری هم‌پیمان شد (مقریزی، ۵ / ۱۲۰؛ قویونجو‌اوغلو، 164). وی در ۷۸۵ ق / ۱۳۸۳ م نیز با علاءالدین بیک قرامانی برضد ممالیک متحد شد و درنهایت به‌سبب اتحادش با قرامانیان و ایجاد ناامنی و غارت کاروانهای حجاج، توسط والی حلب، یلبغا، همراه با برادرش قارامحمد دستگیر شد و به قتل رسید (مقریزی، ۵ / ۱۵۷- ۱۵۹؛ اوزون‌چارشیلی، 176).

امیر بعدی رمضانیان، احمد بیک نیز گاهی با ممالیک همکاری می‌کرد و گاه در جبهۀ مخالف آنها قرار می‌گرفت (همو، 177؛ سومر، 40). او با همراهی خلیل بیک ذوالقدر بر مرعش مسلط شد؛ اما نتوانست در برابر امیر یلبغای مملوکی مقاومت کند (مقریزی، ۵ / ۱۶۶-۱۶۷؛ سومر، 40-41). احمد بیک در ۸۰۳ ق / ۱۴۰۱ م، پس از بازگشت تیمور از سوریه، حلب را از دست کارگزاران وی خارج کرد و به غارت آن دیار و حوالی‌‌اش پرداخت (مقریزی، ۶ / ۴۶؛ ابن‌تغری‌بردی، ۱۲ / ۲۳۴؛ ابن‌صیرفی، ۲ / ۹۳). وی هنگام محاصرۀ این شهر توسط عربهای سوریه به دمیرتاش، حاکم شهر، کمک شایانی کرد و آنها را مجبور به عقب‌نشینی نمود (سومر، 41). احمد بیک در ۸۱۸ ق / ۱۴۱۵ م، طرسوس را از قرامانیان گرفت و در آنجا به نام سلطان ملک مؤید مملوکی خطبه خواند (مقریزی، ۶ / ۳۸۲؛ عبدالباسط، ۳ / ۲۸۳؛ اوزون‌چارشیلی، همانجا).

ابراهیم دوم نیز مانند اسلاف خویش در ابتدا تابع ممالیک بود (سومر، 47)؛ اما پس از آنکه در ۸۲۱ ق / ۱۴۱۸ م با محمد بیک قرامانی برای خارج‌کردن طرسوس از دست ممالیک متحد شد، سلطان مملوکی، ملک مؤید، ابراهیم را از امارت عزل، و به جای وی، برادرش عزالدین حمزه را تعیین کرد (مقریزی، ۶ / ۴۶۴). یک سال بعد، حمزه بیک توانست با کمک ممالیک، طرسوس، آدانا و مصیصه را تصرف کند (مقریزی، ۶ / ۵۰۰؛ ابن‌تغری‌بردی، ۱۴ / ۸۳-۸۴). در ۸۲۹ ق / ۱۴۲۶ م و پس از حمزه بیک، برادرانش محمد سپس علی به امارت رمضانیان رسیدند (اوزون‌چارشیلی، همانجا). ابراهیم بیک نیز در ۸۳۰ ق / ۱۴۲۷ م و در نتیجۀ درخواست سلطان سیف‌الدین برس‌بای از حاکم قرامان مبنی‌بر تسلیم وی، تسلیم ممالیک شد و پس از آنکه به قاهره برده شد، به قتل رسید (همانجا؛ سومر، 50). پس از آن، محمد بیک از بعضی قیامهایی که بر‌ضد سلطان مملوکی رخ داد، حمایت کرد (نک‍ : مقریزی، ۷ / ۲۹۰-۲۹۱؛ ابن‌تغری‌بردی، ۱۵ / ۶۲).

امیر دیگر رمضانی، عمر بیک، سعی کرد با جبهه‌گیری برضد ذوالقدرها به ممالیک نزدیک شود و در ‌این راستا در ۸۷۴ ق / ۱۴۶۹ م، توانست با همراهی ممالیک سیس را از دست ذوالقدریها خارج کند (ابن‌ایاس، ۳ / ۳۸؛ سومر، 53). او سال بعد که دوباره با شهسوار بیک ذوالقدر جنگید، شکست خورد و قلعۀ ایاس را به وی واگذار کرد (همو، 53-54؛ نیز نک‍ : ابن‌ایاس، ۳ / ۴۸). عمر بیک که همراه برادرش داوود در جریان مجادلۀ میان سلطان مملوک و شهسوار بیک ذوالقدر در ۸۷۵-۸۷۶ ق / ۱۴۷۱-۱۴۷۲ م به کمک ممالیک شتافته بود (سومر، 54)، در زمان تصرف آدانا توسط عثمانیان به مصاف آنها رفت، ولی شکست خورد و اسیر شد و سپس تحویل سلطان عثمانی، بایزید دوم، گردید (عاشق پاشازاده، ۲۱۶).

از امیر بعدی رمضانیان، ارسلان داوود، آگاهی چندانی در دست نیست، جز‌آنکه در ۸۸۵ ق / ۱۴۸۰ م در اطراف دیار‌بکر کشته شد (سومر، همانجا؛ اوزون‌چارشیلی، 178). امیر دیگر، خلیل بیک که مدت امارتش ۳۰ سال به طول انجامید (همانجا)، در جریان نبردی که در ۸۹۳-۸۹۴ ق / ۱۴۸۸- ۱۴۸۹ م میان عثمانیان و ممالیک رخ داد، به نیروهای مملوکی پیوست (کورت، 1433).

محمود بیک رمضانی که به جای خلیل بیک نشسته بود، به سمت عثمانیان متمایل شد (اوزون‌چارشیلی، همانجا)؛ به همین سبب در ۹۲۰ ق / ۱۵۱۴ م، سلطان مملوکی وی را از امارت عزل، و به جای وی، سلیم بیک را تعیین کرد (ابن‌ایاس، ۴ / ۳۷۸). محمود بیک معزول در ۹۲۱ ق / ۱۵۱۵ م به استانبول رفت و تبعیت خود را از سلطان سلیم اعلام کرد (فریدون بک، ۱ / ۴۶۵). وی در سفر سلطان سلیم به مصر نیز در کنار او بود (همو، ۱ / ۴۷۰) و پس از نبرد مرج دابق از سوی سلطان عثمانی به امارت رمضانیان منصوب شد (همو، ۱ / ۴۸۰). امیرنشین رمضانی از‌ این پس، جزئی از قلمرو عثمانی محسوب شد و امرایش در کنار عنوان بیک، عنوان پاشا نیز داشتند. محمود بیک درنهایت، در جریان نبرد ریدانیه کشته شد (سعدالدین، ۲ / ۳۵۷؛ فریدون بک، ۱ / ۴۸۵؛ بدلیسی، ۳۲۴؛ دانشمند، II / 32-34).

در نتیجۀ وقوع ناآرامیهایی که پس از امارت قباد بیک ــ جانشین محمود بیک ــ رخ داد، در ۹۲۵ ق / ۱۵۱۹ م، حاکمیت چوکوراوا به برادر قباد، پیری بیک رسید و فقط آدانا در اختیار قباد بیک باقی ماند (سومر، 56). پیری بیک مردی هنردوست و اهل فرهنگ بود؛ خوش‌نویسی می‌کرد، و زبان فارسی را به‌خوبی می‌دانست و بدان شعر نیز می‌گفت (منجم‌باشی، ۳ / ۱۷۲؛ ثریا، ۲ / ۴۴؛ سومر، 58). وی که مورد توجه سلطان سلیمان قانونی قرار گرفته بود، حاکمیت آدانا را نیز به دست گرفت (همو، 56). او در نتیجۀ حسادت سایر بیگلربیگیهای عثمانی، سرزمین پدری‌اش را رها کرد و به‌عنوان مأمور دولت عثمانی، باعنوان پاشا، بیگلربیگی مناطقی همچون قرامان، حلب و شام را تجربه کرد (ثریا، همانجا؛ سومر، 57). عدم حضور پیری بیک در آدانا موجب بروز شورشهایی در آن ناحیه شده بود (پچوی، ۱ / ۱۱۷-۱۲۳، ۱۲۶-۱۲۷؛ لطفی پاشا، ۳۳۱؛ یوجل، II / 277). بااین‌حال، وی توانست در ۹۳۲ ق / ۱۵۲۶ م شورشهای ذوالنون‌اوغلو ذوالقدری و موسى بیک، همچنین شورش ولی خلیفه، دُموزِ طوکوز اوغلان و بیگجه بیک را که از طرف‌داران صفویان بودند، فرونشاند (پچوی، ۱ / ۱۱۷-۱۲۰؛ لطفی‌پاشا، همانجا، حاشیه؛ سومر،56-57). او پس از آنکه دو بار در سالهای ۹۵۱ ق / ۱۵۴۴ م و ۹۵۷ ق / ۱۵۵۰ م بیگلربیگی شام شد، از سلطان سلیمان قانونی درخواست بازگشت به آدانا را کرد و در ۹۵۸ ق / ۱۵۵۱ م مجدداً به بیگلربیگی آدانا منصوب شد (ثریا، همانجا؛ سومر، 57-58).

درویش بیک پسر کوچک پیری بیک، که بنابر وصیت او در ۹۷۵ ق / ۱۵۶۷ م جانشین پدر شده بود، ۶ ماه بیشتر امارت نکرد (منجم‌باشی، همانجا؛ سومر، 58؛ کورت، 1436) و پس از او برادر بزرگش، ابراهیم بیک، بر جای وی نشست. پس از مرگ ابراهیم در ۹۹۷ ق / ۱۵۸۹ م، پسرش، محمد بیک جانشین او شد (سومر، کورت، همانجاها). پس از محمد بیک پسرش، پیر منصور به جای وی نشست و تا ۱۰۱۷ ق / ۱۶۰۸ م که از مقام خود استعفا کرد، در رأس رمضانیان بود. در ۱۰۱۸ ق / ۱۶۰۹ م آدانا، حلب، سیس و طرسوس به بیگلربیگی قبرس منضم شدند و دورۀ امیرنشین رمضان نیز به سر رسید. پس از آن، آدانا مانند سایر ولایات عثمانی محسوب می‌شد تا اینکه مدتی بعد دولت عثمانی بیگلربیگی‌ای به همین نام ایجاد کرد و آدانا را به‌عنوان مرکز این بیگلربیگی تعیین نمود (اوزون‌چارشیلی، سومر، همانجاها).

می‌توان آثار برجای‌مانده از امیرنشین رمضان‌اوغوللری را که بیشتر مسجد، مدرسه و بازار است، در آدانا، ییلاق قزل‌داغ، طرسوس و جیحان سراغ گرفت. قدیمی‌ترین اثر منسوب به رمضانیان در آدانا آقچه‌مسجد (۸۱۲ ق / ۱۴۰۹ م) است. مسجد خلیل‌ بیک (۸۹۸ ق / ۱۴۹۳ م) («دائرة‌المعارف»، XXXIV / 445)، مسجد جامع آدانا و ملحقات آن (همان، XLII / 80)، اسکی‌جامع (مسجد یاغ) (۹۰۶ ق / ۱۵۰۰ م)، مدرسۀ کنار این مسجد (۹۶۵ ق / ۱۵۵۸ م)، مسجد جامع فاکح و مدرسه‌اش (۹۴۸ ق / ۱۵۴۱ م)، مسجد کمرآلتی یا همان مسجد ساوجی‌زاده (۹۵۵ ق / ۱۵۴۸ م)، مسجد حسن کدخدا / حسن آقا (میانۀ سدۀ ۱۰ ق / ۱۶ م)، مسجد تحتالی ( ۹۹۹-۱۰۰۳ ق / ۱۵۹۱-۱۵۹۵ م)، مسجد چقور، مسجد مؤمنه خاتون، حمام بازار[۵] و کاروان‌سرای گون نیز در آدانا قرار دارند (۹۳۶ ق / ۱۵۳۰ م). مسجد کهنه و مسجد جامع طرسوس (۹۸۷ ق / ۱۵۷۹ م) و مدرسۀ قباد پاشا (۹۶۴ ق / ۱۵۵۷ م) نیز از دیگر بناهایی هستند که از رمضانیان به یادگار مانده‌اند (همان، XXXIV / 445-447).

مآخذ

ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، ۱۳۹۲ ق / ۱۹۷۲ م؛ ابن‌تغری‌بردی، النجوم الزاهرة، به کوشش فهیم محمد شلتوت و دیگران، قاهره، ۱۹۲۹ م؛ ابن‌شداد، محمد، تاریخ الملک الظاهر، به کوشش احمد حطیط، بیروت، ۱۴۰۳ ق / ۱۹۸۳ م؛ ابن‌صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۷۱ م؛ بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۸۱ ش؛ بدلیسی، ادریس، سلیم شاهنامه، به کوشش حجابی قیرلانقیج و مرسل اوزترک، رسالۀ دکتری، مؤسسۀ علوم اجتماعی دانشگاه آنکارا، آنکارا، ۱۹۹۵ م؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، ۱۲۸۳ ق / ۱۸۶۶ م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور، تهران، ۱۳۹۴ ش؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمۀ زکی محمد حسن و دیگران، بیروت، ۱۴۰۰ ق / ۱۹۸۰ م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۱۱ ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، ۱۲۸۰ ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تواریخ آل عثمان (تاریخ)، به کوشش عالی بک، استانبول، ۱۳۳۲ ق؛ عبدالباسط ملطی، نیل الامل فی ذیل الدول، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۲۲ ق / ۲۰۰۲ م؛ فریدون بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲۷۴ ق / ۱۸۵۸ م؛ لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، ۱۳۴۱ ق؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ ق / ۱۹۹۷ م؛ منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، ۱۲۸۵ ق / ۱۸۶۸ م؛ نیز:

Daniṣmend, İ. H., İzahı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971; Har-el, S., «Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1845-1891», The Ottoman Empire and its Heritage, eds. S. Faroqhi and H. Inalcik, Leiden, 1995, vol. IV; Koyuncuoğlu Metin, T., «Bedâi ez - zuhûr adlı Memlûk kaynağında Ramazanoğulları ile ilgili kayıtlar», Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Journal of Social Sciences, 2007, vol. XIV; Kurt, Y., «Ramazanoğulları beyliği», Türkler, eds. H. Celâl Güzel et al., Ankara, 2002, vol. VI; Sümer, F., «Çukur-ova tarihine dâir araṣtırmalar (Fetihten XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar)», A. Ü. DTCF Tarih Araṣtırmaları Enstitüsü, Tarih Araԫtırma Dergisi (TAD), Ankara, 1963, vol. I(1); Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 2007, vol. XXXIV, 2012, vol. XLII; Uzunçarṣılı, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1995.

محمدحسین صادقی