یوسف خاص حاجب، اولین نویسنده ای است که اثرش در خصوص ادبیات اسلامی ترک، به دست ما رسیده است. او از فضلا و نویسندگان آن دوره و از شخصیت های اندیشمند تاریخ تفکّر ترک واز متفکّرین ممتاز آن است. کتاب غوتاد غو بیلیک متشکّل از 6645 بیت است.این اثر با حمد و ستایش خداوند، حضرت محمد (ص) دیگر پیامبران و توصیف چهار یار گزین «خلفای راشدین» آغاز می شود و سپس تصویری زیبا از بهار عرضه می گردد.

موضوع کتاب غوتاد غو بیلیک چگونگی دستیابی انسان به خوشبختی دنیوی و اخروی ،و هم چنین چگونگی اداره ی امور یک کشور است. یوسف خاص حاجب پس از آن که در مورد کتاب و مفهوم نا م آن توضیح می دهد، با مباحثات و فی الواقع به نوعی با مناظرات چهار تن، که هر یک نماد مفهومی ارزشی هستند، ادامه می دهد. فرمانروا « گون دوغدی» مظهر (عدالت) وزیر «آی دولدی» نماد ( سعادت ) پسر وزیر « اوگدولمیش » مظهر ( عقل وخرد) برادر وزیر « اود گورموش» نیز نماد ( عاقبت و فرجام) هستند.

در پایان اثر افزوده هایی به شکل قصیده وجود دارد. در ضمیمه ی اول، در باره ی جوانی و تنزّل و تبدیل آن به پیری بحث می شود،در ضمیمه ی دوم از فساد و تباهی زمانه سخن می رود، ودر ضمیمه ی سوّم یوسف خاص حاجب به خود اندرز می دهد.

غوتاد غو بیلیک ضمن این که در زمینه ی زبا ن و ادبیات ترک در دوره ی اسلامی ، جایگاه ویژه ای دارد، سیاست نامه ای است که در حوزه ی تاریخ و فرهنگ ترک نیز،ابدآ فراموش شدنی نیست. این اثر از دیدگاه سیاسی و فرهنگی، مرحله ی بسیار مهمی از دوره و محیط ترکی- اسلامی را تشکیل می دهد. با این وصف این اثر برای مدّتی طولانی، در گوشه ای به دست فراموشی سپرده شده و یا در مقیاس و فضای محدودی مورد استفاده قرار داشته است.

منظومه ای 77 بیتی در دست داریم که به متن کتاب اضافه شده است. در این دیباچه ی منظوم، در خصوص اثر و صا حبش اطلاعاتی ارائه شده است. در این قسمت به جای « ایلیگ» و « بگ »

برای فرمانروا ، تعبیر « ملک » کار رفته است. همه ی ملوک شرق و ماچین، این اثر را متعلّق به خود شمرده اند و با این فکر که به ایشان به ارث رسیده است،در اختیار دیگران قرار نداده اند.

اثر یک بار دیگر، و این بار با دیباچه ی منظوم، کوتاه، ناقص و نا زیبا، به عنوان مقدمه ظاهر می شود. این بار به جای تعبیر « ملک»دیباچه ی منظوم سابق، از کلمه ی «پادشاه » استفاده شده است.

غوتاد غو بیلیک از نظر نوشتاری با دو نوع الفباء نگاشته شده است. یکی اویغوری و دیگری الفبای ترکی اسلامی.دانسته نیست که اصل اثر با کدام الفباءنوشته شده است، زیرا از سه نسخه ی خطی که می شنا سیم،یکی با الفبای اویغوری و دو تای دیگر با الفبای اسلامی – عربی- نگارش یافته اند.یوسف خاص حاجب در اثرش فقط یک بار از خودش صحبت کرده است.مهم ترین سبب نوشته شدن این کتاب- که در مورد معاصرش محمود کاشغرلی هم صادق می باشد- چیزی جز عزم و اراده ی او برای صیانت و حراست از ترک بودن و ارزش های ملّت ترک نیست.

شرایط و اوضاعی که در این کتاب تصویر شده و شخصیت های آرمانی آن، به دوره ای قبل ا ز زمان شاعر مربوط می شود. یوسف خاص حاجب ، جامعه و دولتی را که از افراد آرمانی تشکیل شده اند،در پیش چشمانش جان بخشیده ، سپس از دوره و عصر خویش به تلخی شکایت می نماید.اثر هرچند در خصوص شرایط آرمانی تصویر شده ی شاعر است، امّا او ارتباطش را با واقعیت از دست نمی دهد. حتی در قلمروی ادبیا ت ترک، هویت و کسوتی تئاتری می یابد.

شاعر که به زبا ن نوشتاری ترک و ظرایف آن مسلّط است، سنّت ها و عا دات ترکان اویغور را تداوم داده، تکامل بخشیده و به زندگی ملّت ترک فضای گسترده ای اختصاص داده است. در ضمن یوسف خاص حاجب در اثرش به تکرار به تجربیات روی می آورد.جوانان ، بزرگسالان و اندیشمندانی را که به ملّت می اندیشند ذکر نموده، به این موضوع می پردازد که، این سخنان رهسپار برهوت نخواهند شد.حتّی وقتی از اندیشه ای دفاع می کند،آن را به اختصار و در ضرب المثل های پدید آمده در زمان های پیشین بیان می نماید.در این بین او،اوامر و اشارات افرادی را که برایشان ارزش قائل می باشد مورد اهمال قرار نمی دهد.در میان این جملات ،سخنانی که ریشه در احادیث شریف دارند،بعد ارزشی دیگری را برای این اثر خلق می نماید. غوتاد غو بیلیک به عنوان اولین اثر اسلامی موجود ما، از لحاظ ارزشی به شدّت به اسلام مرتبط می باشد.

امروزه سه نسخه ی شناخته شده از این کتاب در دسترس است:

1-نسخه ی هرات ( به نسخه ی وین نیز مشهور است) اولین نسخه ی شناخته شده ی غوتاد غوبیلیک است.از یک نسخه ی نوشته شده با الفبای عربی به الفبای اویغوری برگردانیده شده است.این نسخه را کاتبان اویغوری در دوره ی سلطان محمد فاتح ، برای عبد الرزّاق باخشی، توسط قاضی علی ، از شهر توقات به استانبول ارسال نموده اند. این نسخه در سال 1439 / م نوشته شده است.

2-نسخه ی فرغانه یا تاشکند.مهم ترین نسخه ی این اثر می باشد.دانسته نیست این نسخه کجا، چه زمانی، از طرف چه کسی و برای چه کسی استنساخ گردیده است.این نسخه در سال 1913 / م کشف شد.

3-نسخه ی مصر.این نسخه در کاراجا، توسّط آلمان موریتز ( Alman Moritz)، مدیر وقت کتابخانه ی خدیو در سال 1898 / م کشف شد.

مقاله را با ذکر دو مطلب به پایان می بریم:

1-یوسف خاص حاجب با الگو گرفتن از ادبای اسلامی ( عرب) از اوزان عروضی استفاده نموده است. این اثر بر وزن فعولن، فعولن ، فعولن فعول سروده شده است.

2- بهترین و بیشترین تحقیق در خصوص این اثر با تلاش روانشاد استاد رشید رحمتلی آرات انجام شده است. استاد رشید رحمتلی آرات متن تطبیقی سه نسخه را در سال 1947 و ترجمه ی آن را به ترکی استانبولی در سال 1959 منتشر نمود.

حاج محمد قجقی. گنبد کاووس. سه شنبه 13 خرداد 1394