بنیاد مختومقلی فراغی

کمینه  اؤز اوُباسئندان غوربان باغت دییه ن غئزا اؤیله نیأر. غوربان باغتدان اوُغول بوُلیار29 یاشئنا یته نده  غوربان باغت یوُغالیار. اؤلومینگ آغئر لابئرئ اوُنئ  اؤنگکی دنـده  بتِر حوُرلایار. شاهئر عؤمرونینگ سونگونا چنلی غارئپ لئقدا یاشاپدئر. کمینه، ملا نپس بیله ن غاوئ آراغاتناشئق ساقلاپ دئر. کمینه1840نجئ یئلدا آرادان چئقئپ دئر. شاهئرئنگ نبره لری بایرامالئ، تورکمن غالا تؤوه رکلرینده  یاشایار.   کمینانینگ  غوشغئ لارئ  کمینأنینگ بای دؤره دیجیلیگی موضوع تایدان اؤرأن گینگ هم هرتاراپلئ دئر. اوُنونگ دؤره دیجی لیگینده  اخلاقئ، اجتماعی ده نگ سیزلیک، عئشقئ غوشغئ اثرلری ده بار. دورموشئ موضوع کمینه دورموش واقالارئنئ اؤز زاماناسئندا باشاردئغئ چا رآل گؤرکزمأگه  چالشان شاهئردئر. اوُنونگ اثرلرینده  تورکمن حالقئ نئنگ دورموشئ، ایسلگ آرزوولارئ بیان ادیلیأر. کمینأنینگ دورموشئ موضوع دا دوزه ن غوُشغولارئ نئنگ آراسئندا "غارئپ لئق"، "غارئپ"، "بارئندا"، "ایچمه ک" دییه ن غوُشغولارئ ایده و چپرچیلیک تایدان خاص تاپاووتلانیار. کمینه  "غارئپ لئق" دییه ن دؤرتلمه سینده  پاقئر پوقارالارئنگ ناچه ایشله سلرـ ده ، اوُنغات دورموشا یتیپ بیلمأندیک لرینی صوراتلاندئریار: گونده  مونگ قاوالاسام، بای یره گیتمز، غوُش باسئپ، دولومدا یاتار غارئپ لئق. کمینه  ازیأن و ازیلیأن غاتلاقلارئ سلجه ریپ بیلیپ دیر. مونئ شاهئرئنگ "غارئپ" دییه ن غوُشغوسئ نئنگ:            
                               
                                     یالبارار من "بای آغا !"  دیییپ، گؤیأکی آق مومدان بتِر،                   
                               بایلارئنگ باسغانچاغئ بوُلدوم ـ غئسئم غومدان بتِر، "           
                               برحاقئم"  دیییپ غئسساسانگ، چیشِر اوُتئر حومدان بتِر،                  
                               اوُغرئ شوم، اوُررامسئ شوم، بلکی اوُل شومدان بتر ... ـ 
  
دییه ن سطیرلری ثبوت ادیأر. دؤورونگ عادالات سئزلئقلارئ ضرارلئ آغئر دورموشئ باشدان گچیره ن هممه  زأحمتکش لر بیله ن بیرلیکده  "غارئپ لئقدان"  کمینانینگ. هم ایچلری اوُتلئ توتون بوُلوپ دئر. کمینانینگ. بوپیکیری اوُنونگ "ایچمه ک"  غوُشغوسئندا دوُوام اتدیریلیأر. بو غوُشغئ غارئپ لئغئنگ بوتین عنصرینی اؤزونده  جمله یأر:
                              
                               ارتیر توروپ سِر اتسه م، داغ کیگی نینگ دِریسی،                          
                               سارئنا یاغئش دگه ن، هیچ غالماندئر سارئسئ،                       
                               تویلی یریندِن کؤپرأک، تویسوز یری ـ یارئسئ، 
                               کیمده ن غالان ائلحانات، اوُغشوک باهالئ ایچمه ک.
   

اجتماعی ـ تانقئدئ غوشغولار تورکمه ن کلاسئکئ ادبییاتئندا کمینانینگ آدئ ساتیریک شاهئر حؤکمونده  توتولماغا مئناسئپ دئر. اؤز دؤورونینگ اجتماعی غارشئلئقلارئنئ گؤرکزمک، حالقئنگ آغئر یاغدایلارئنا دویغوداشلئق بیلدیرمک کمینانینگ بوتین دؤره دیجیلیگی نینگ ایچینده ن اریش ـ آرغاچ بوُلوپ گچیأر. شاهئرئنگ "به یله "، "بیر تویسلی"، "قاضیم" یالئ اثرلری خوت اجتماعی ـ دِنگ سیزلیگی گؤرکزیأن اثرلردیر.  "به یله " غوشغوسئندا شاهئر گونه  ایشی خوت دین آداملارئ نئنگ اؤزلری ادیأرلر دییه ن پیکیری اؤنگه  سوریأر:

 دوُوزاخئ دییر سن دوتار چالانئ، 

بهیشتی ایلار سن عوشور آلانئ،

بولار توُیا، سن گؤزلار سن اؤلنی،

پیرلرینگ دونیأده  بوُلاسئ به یله .

کمینه  "قاضیم" دییه ن شئغرئندا قاضی ـ صوُفی لاردان سؤز آچئپ، اوُلارئ تانقئت لایار و  ماغتئم غولئ نئنگ پیکیرلرینی دؤورونه  گؤرأ اؤسدوریأر. مئثال اوچین، ماغتئم غولئ: 
 

 پیغمبر اوُرنوندا اوُتوران قاضئ،

پارا اوچین الین آچا باشلادئ

  ـ دییه ن بوُلسا، کمینه :  دییسه م قاضی لار کأرینی،  آیدئپ بوُلمازلا یارئنئ،  یالان سؤزلرینگ بارئنئ  ساتارسئنگئز پولا، قاضیم ـ دییه ن یالئ سطیرلر بیله ن چئقئش ادیأر.   کمینانینگ سؤیگی لیریکاسئ کمینانینگ سؤیگی لیریکاسئنا دگیشلی دؤره ده ن "دردینگده ن"، "گلینلر"، "منگزار"، "زولپونگ"، "بیله گل" شئغئرلارئ آدامئنگ غوُوئ آخلاق لارئنئ گلین ـ غئزلارئنگ گؤزه للیک لرینی واصپ ادیپدیر. کمینه  اؤزونینگ یوردونئ، ایلینی ـ حالقئنئ سؤیشی یالئ، تورکمن گلین ـ غئزلارئنا هم اولئ حوُرمات غوُیوپ دئر، اوُلارئنگ گؤزه للیگینی، چپر هونأرلرینی نوسغا حؤکمونده گؤتریپ دیر.  شاهئرئنگ گلین ـ غئزلار بارادا یازان غوشغولارئ اؤزونونگ چپرچیلیگی بیلن بیله کی شئغئرلارئندان تاپاووتلانیار. "بوُلار"،  دردینگده ن"، غوشغولارئندا شاهئر الی هونأرلی گلین ـ غئزلارئنئ تارئپلایار:  یاغشئنئ یاسان اوسسالار، پأهم اتمز عاقلئ غئسغالار، کؤنه ده ن گله ن نوسغالار – هونأرلی گوُلونگ دردینده ن... ینه ده: مه نینگ دیلیم، سه نینگ الینگ هونأری، نوسغا بوُلوپ غالسئن ایلده ن ـ ایللره.  کمینه  شاهئر "زولپونگ"، "بیله گِل"، "گلینلر"، "منگزأر"، "ایچینده " غوشغولارئندا گلین ـ غئزلارئنگ گؤرک ـ گؤرمه کلرینی، ادپ ـ اکراملارئنئ، حوُش غئلئقلارئنئ تارئپلاپ دئر. شاهئر "منگزأر" غوشغوسئندا: 
 

                                             یاغشئ گلین، یاغشئ غئزلار،

                                                  مئثالئ گولزارا منگزأر ـ 

دیییپ، هممه  تاراپدان سایحاللئ، سالاحاتلئ گلین ـ غئزلارئ گولزرا منگزه دن بوُلسا، الینده ن هیچ بیر ایش گلمه یأن نالاج اده یینلر بارادا شیله  سطیرلری دؤره دیپ دیر:   باشئ چئقماز هیچ بیر ایشده ن، امما گؤرسه نگ، عایال داشدان، آق یوپلوکده ن، گؤک اریشده ن، ساچئنا یوپده ن باگ اده ر.   کمینه  "زولپونگ" دییه ن بأشله مه سینده  زولپی گنجی ـ حازئنانئ یاسسانئپ یاتان آژدارها، کمنت لی دارا، اؤروم ـ اؤروم ساچلارئ اولئ أپِت مارا (یئلانا) منگزه دیأر. ملا نپِس شاهئرئنگ آیدئشئ یالئ "زولپی تارئپلاماغا سؤز غوُیمایار".  
 

زولپونگ هر بیر تارئنا، یوز مونگ تومن ایسته سنگ،  

ناغت بره یین پوللارئنگ بیرـ بیرده ن سانا زولپونگ.

  
کمینه گلین ـ غئزلارئنگ آوادان لئغئنئ تارئپلاندا، دنگه شدیرمه دیر، منگزه تمه لری اؤرأن یرلیک لی اولانیار.  باغ میواسی بوُلماز شیرین دیل یالئ،  بللی ـ بللی سؤزونگ باردئر بال یالئ، کمینه  دییر عاقلئ ـ غئزئل گول یالئ، عاشئغنئنگ جانئنئ آلان گلینلر.   شاهئرئنگ شئغئرلارئ نئنگ أهلیسی یوره کده ن چئقیان جوُشغون بوُلوپ، اثرینگ حاص دا تأثیرلی، اوُبرازلئ بریلمگینه  حئذمات ادیأر. کمینانینگ سؤیگی لیریکاسئنا ده گیشلی "زولپونگ"، "دردینگده ن"، "گلینلر"، "بیله گل" غوشغولارئ حالقئنگ اینگ سؤیگولی آیدئملارئنا اؤوریلدیلر.