بنیاد مختومقلی فراغی

برهان الدّین از سنین اولیه ی عمر تحت نظارت دقیق پدرش به آموختن علم پرداخت. دروس عربی، فارسی،لغت،صرف ونحو، خط، عروض، حساب و منطق را آموخت. علاوه بر آن دلبسته ی ورزش های رزمی بود و به رشته هایی چون اسب سواری و شمشیر بازی وتیراندازی می پرداخت.در سال 757 ه.ق(1356/م) به همراه پدر، به دمشق و دو سال بعد به قاهره عزیمت نمود، ودر آنجا دروس فقه،فرایض، حدیث و تفسیر آموخت.سپس برای زیارت قطب الدّین رازی – که از بزرگان علوم عقلی و نقلی زمان محسوب می شد - عازم دمشق شد ( 1362/م) و به مدّت یک سال و نیم در محضر وی به یادگیری علوم ریاضی و الهیّات پرداخت. در 19 سالگی از دمشق برای زیارت ،عازم مکّه گردید. در حین بازگشت به آناتولی،چون پدرش ، شمس الدّین محمد در معرّه ، واقع در شمال سوریه در گذشته بود، یک سال در حلب اقامت نمود و به فعّالیت های علمی خود ادامه داد.در سال 1364/م به قیصریه بازگشت و از طرف محمد بی، پسر ارتنه به عنوان قاضی شهر منصوب گشت ، ضمنآ با دختر او ازدواج نمود. در امر قضاوت برای برپا داشتن عدل و داد، تلاش صمیمانه ای انجام داد، در آمدهای موقوفات را سر و سامان داد و جلوی سوء استفاده از این موسّسه ها را گرفت.

در سال 766/ه.ق- 1365/م با کشته شدن محمد بی پسر آرتنه ،توسّط حاجی شاد گلدی،حاجی ابراهیم و قلیچ ارسلان - که از امرای نظامی وی بودند- مملکت دچار آشفتگی گردید. در این حادثه قاضی برهان الدّین نیز در مظان اتهام بود، امّا در خصوص نقش او هیچ امری اثبات نگردیده است.علاء الدّین علی بی، پسر سیزده ساله ی محمد بی به جانشینی او برگزیده شد.عدم صلاحیت و ضعف شخصیت او بزودی پایه های اقتدار دولت را به لرزه در آورد و هر امیری در یک ولایت رفتار خودسرانه ای در پیش گرفت. در سال 1375/م علاء الدّین بی قارامانی ، قیصریه را به تصرّف در آورد.علاء الدّین بی ارتنه به سیواس

گریخت. در این بین قاضی برهان الدّین ، ابتداء در مزارع اطراف قیصریه متواری گشت، بعدآ با کمک برخی از افراد دولتی، قیصریه را از دست آل قارامان خارج ساخت و بدینصورت علاوه بر قضاوت و قاضیگری ،استعداد نظامی و سیاسی خود را به اثبات رساند.بدین خاطر علاء الدّین بی در ربیع الاوّل 780 ( ژوئن – ژوئیه ی 1378/م) او را به منصب وزارت بر گزید.

قاضی برهان الدّین سعی کرد در کنار وزارت، امور دولت را تمامآ در اختیار خود بگیرد. این امر باعث ناراحتی علاءالدّین گردید و سعی نمود نفوذ او را از بین ببرد.امّا کسی که در این مبارزه غالب آمد، برهان الدّین قاضی بود، که موفّق گردید اختیارات اداری و نظامی را نیز بدست آورد و عنوان « ملک الامراء » یافت.

قاضی برهان الدّین به هنگام وزارت ، برای بهبود اوضاع مردم تلاش بسیاری انجام داد .پس از در گذشت علاء الدّین بی در سال 1380/م مجلس مردمی سعی کرد ویرا به عنوان نایب پسر حکمران متوفّا برگزیند، امّا وی از پذیرش آن امتناع نمود.لذا این مسئولیت بر عهده ی قلیچ ارسلان بی ترکمن، گذاشته شد.آمّا افرادی که از نیابت سلطنت قلیچ ارسلان ناراضی بودند، به اندیشه ی آوردن قاضی برهان الدّین به رآس دولت، با تمام اختیارات ، افتادند. در این حین قاضی برهان الدّین متوجّه شد که قلیچ ارسلان – که با همسر بیوه ی علاء الدّین بی ازدواج کرده بود- در اندیشه ی انجام سوء قصد علیه ی وی می باشد.بدین سبب سریعآ واکنش نشان داد و او را بقتل آورد( 14 ذیقعده ی 782 ه ق – 9 فوریه 1380/م). مجلس مردمی که پس از این رویداد تشکیل شد، قاضی برهان الدّین را محق شناخت و وی را به نیابت سلطنت پسر علی بی برگزید. برهان الدّین بعدآ حاجی شاد گلدی – رقیب اصلیش –را از گردونه ی رقابت خارج ساخت و حاکمیت خویش را برسیواس اعلان نمود( 783 ه .ق – 1381 /م ) و به نام خود خطبه خواند و سکه ضرب نمود.بعدآ با اعزام سفیرانی نزد سلاطین و امرای آناتولی، سوریه و عراق، شروع سلطنتش را اعلام نمود. بدین طریق قاضی برهان الدّین که به حاکمیت آل ارتنه پایان داده بود،برای گسترش دایره ی حاکمیت خویش واردرقابت و نبرد با آل قارامان، مملوکان، عثمانیان و برخی از امیر نشین ها گشت

قاضی برهان الدّین در جنگی که با قارایولوک عثمان بی فرمانروای آق قویونلو انجام داد، به اسارت در آمد.قارایولوک عثمان در حالی که قاضی برهان الدّین را در اختیار داشت،به جلوی دروازه ی شهر سیواس آمد و خواستار تسلیم شهر شد.امّا مردم زیر بار این امر نرفتند.بدین سبب قاضی برهان الدّین قبول کرد در صورت آزاد کردنش ، قیصریه و اطرافش را به آق قویونلوها واگذار نماید.قارا یولوک عثمان این پیشنهاد را نپذیرفت و در جلوی باروی شهر سر از تنش جدا نمود ( محتملآ در ذیقعده ی 799- ژوئیه ی 1398/ م ).منابع در خصوص محل قبر وی اطلاعات کافی بدست نمی دهند، ولی گمان می رود در مکانی در سیواس – که مقبره ی قاضی برهان الدبین خوانده می شود-مدفون باشد. این مقبره -که هنوز هم اهالی سیواس به زیارتش می روند- به حالت مخروبه در آمده است- توضیح آنکه مقبره در سال 1956 ترمیم و تعمیر شده و به صورت بقعه ای با چهار ستون سنگی ، در خور شان قاضی احمد در آمده است - و سنگ های مقبره در محل« گوک مدرسه » نگهداری می گردد.( با مرگ برهان الدّین قاضی ، قلمرو آل آرتنه، که به برهان الدّین رسیده بود، به قلمروی عثمانیان اضافه شد و ییلدیریم بایزید ، زین العابدین پسر برهان الدّین قاضی را در سلک امرای عثمانی در آورد. تاریخ دولت های اسلامی و خاندان های حکومتگر، تالیف لین پل و دیگران ، ترجمه ی صادق سجّادی، نشر تاریخ ایران، سال 1370، جلد 2 ص 437)

قاضی برهان الدّین ، که بدون در نظر گرفتن دوره ی نیابت سلطنت، 17 سال نیز فرمانروایی کرده است، یکی از حکمرانان مهم دوره است، که حتّی تیمور نیز از وی احتراز می نمود.منابع ویرا دارای شخصیّتی قوی،عالم، عادل، ذکی، حامی دانشمندان و در عین حال یک نظامی و فرمانروای جسور و بی باک معرّفی می کنند. او بخاطر مقتضیات و شرایط، اختیارات نظامی و غیر نظامی دولت را خود در اختیار گرفت.پس از لشگر کشی و فتح سرزمین های جدید، فعالیت های عمرانی در آن صورت می داد.برای بهبود و احیای اوضاع اقتصادی تدابیر لازم را اتخاذ می نمود.به موضوع امنیت راه ها اهمیت بسیار قائل بود. از وضع عوارض جدید اجتناب می نمود.عزیز اردشیر استرآبادی کتاب « بزم و زرم » را – که تاریخی با ماهیت خصوصی و شخصی می باشد- به دستور وی به نگارش در آورد.(این کتاب منبعی در تاریخ آناتولی بشمار می رود و بدستور برهان الدّین در باره ی وقایع آن عصر به رشته ی تحریر درآمده است و روشنگر بخشی از تاریخ آناتولی است و از این لحاظ جزو آثار قابل ذکر است . / م.ق)

شخصیت ادبی و صوفیانه ی قاضی برهان الدّین احمد سیواسلی

قاضی برهان الدّین در تحولّات قرن 14 /م ادبیات ترک ، به عنوان شاعر، سهمی مهم و ارزنده داشته است.او چون در خارج قلمروی عثمانی می زیست ، در منابع عثمانی چندان نمود و جایگاهی ندارد.تاش کوپری زاده و خوجا سعد الدّین افندی و کاتب چلبی، به ذکرمعروفیت او بسنده نموده اند، ولی تذکره های عثمانی ابدآ نامی از وی نبرده اند.

اشعار قاضی برهان الدّین به عنوان شاعر سراینده ی اشعار تغزّلی، از جنبه ی احساسات به اشعار« فضولی » و از جنبه ی رنگ ، درخشش و صمیمی بودن ،اشعار « باقی » را تداعی می نماید.اصلی ترین ویژگی شعری او کاربرد فراوان عناصر زیبایی معشوق،چون: گیسو، ابرو، مژگان،چشم،رخ و دهان می باشد. شاعربیشتر از صنایع ادبی تشبیه، توریه و جناس بهره برده است. در اشعار وی می توان انعکاس جنگ و نبرد های وی را نیز مشاهده کرد. بیت زیر شاهد مثالی روشنگر است:

صوفی لرین دیلگی محراب نماز آر کیشی نین آرزوسی میدان اولور

وی در سرودن شعر به جنبه های دنیوی توجه داشت و به موضوعات دینی کم پرداخته است.او غزلیات صوفیانه هم دارد، که در آن ها اصطلاحات صوفیانه ای چون : غیب،شهود،جذبه، تجلّی و جم را به درستی بکار برده است.عناصر زیبایی معشوق را از جنبه ی صوفیانه ارزیابی نموده است.شاعر از انواع شعر قبل از اسلام ترکان، وظیفه ی انتقال شعر « تویوغ »به اناتولی را در نظر داشته است. او که به طرز و شیوه ی تویوغ باستانی احاطه داشت، درک حکمت را با رسم شاعرانه گرد آورد و تداوم بخشید.قاضی برهان الدبین صوفی نبود ، امّا با تصّوف هم بیگانه نبود.زیرا وی پس از مطالعه ی « فصوص الحکم » اثر محی الدّین ابن عربی ،ظاهر و باطن بر وی آشکار گردید و نور الهی را مشاهده نمود.( عزیز استر آبادی،ص 355). او با مطالعه ی کتب دیگر ، اطلاعاتش را افزایش داده بود،به صوفیان احترام بسیار قائل بود.

اوکه از شعرای ایرانی چون:انوری،حافظ شیرازی وعمر خیّام تاثیر پذیرفته بود،عروض را به زیبایی بکار نبسته است.توضیح این که این مسئله، تقریبآ درباره ی همه ی شعرای ترک صادق می باشد.(قاضی برهان الدّین احمد سه روز از ایاّم هفته را به مباحثه با علماء اختصاص داده بود.ضمنآ از عناوین آثار مختلفی که در دست داریم، معلوم می شود که وی کتابخانه ی زیبا و معظمی داشته است . / م.ق )او علاوه برشعر ترکی، به فارسی و عربی نیز شعر سروده است.زبان شاعر عمومآ به زبان ترکیدوره ی باستانی آناتولی و ترکی آذری مرتبط دانسته شده است. دیوان او،از این جهت که از معدود آثاری است که بدست ما رسیده و ملزومات زبانی آن دوره را در بر دارد-،اهمیّت دارد.

تنها نسخه ی دیوان قاضی برهان الدّین، توسّط «توماس فیوت هیوز»از استانبول به لندن و بریتیش میوزیوم انتقال یافته است.این نسخه بدست یکی از خوشنویسان برهان الدّین قاضی ، به نام « خلیل ابن احمد»در سال 793/ ه.ق استنساخ شده،اعراب گذاری شده و به خط زیبای «نسخ سلجوقی »نوشته شده است.دیوان شامل بیش از 1300 غزل، 24 رباعی، 115 تویوغ است.قاضی احمد تخلّصی استفاده نداشت.اولین کسی که به دیوان وی علاقه و توّجه نشان داد«پ.ملیورانسکی» مستشرق روس بود.

آثار قاضی برهان الدّین احمد سیواسلی

1-« اکسیر السعادات فی اسرار العبادات » کتابی است در خصوص حکمت های عبادات.نگارش این اثر در سال

798 ه.ق.به پایان رسیده است و نشاندهنده ی معلومات و دانش غنی اوست.( کتاب در سه باب- این اثر در باره ی وجود،خلقت و حکمت بحث می کند- و در شب های زمستانی که به جنگ رفته بود، به نگارش در آمده بود./ م .ق)

2-« ترجیح التوضیح » حاشیه ای است بر کتاب « تلویح » اثر سعد الدّین تفتازانی در باره ی فقه.برهان الدّین با تالیف این کتاب به ردّ آن پرداخته است.( او ضمنآ سعد الدّین را برای آنکه در آغاز اثرش نوشته بود که تحت تاثیر متفکّران ایرانی قرار گرفته، به نام عرفان ترک مورد اعتراض قرار داد. سعد الدّین از فقهای بزرگ مذهب حنفی است./ م.ق ).کتب برهان الدّین قاضی در فقه و اصول، تا امروز نزد علماء معتبر است (تاریخ دولت های اسلام ص437)

**** **** ****
 

توضیح مترجم: مادّه KADI BURHANEDDIN از جلد 24 (از دایره المعارف 44 جلدی به زبان ترکی استانبولی با عنوان) « Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi»

که توسّط عبد الکریم اوز آیدین و خدیجه تورن نگارش یافته است، برگردانیده شد.البتّه کتابشناسی را در ترجمه نیاوردیم. ضمنآ درچهار موردی که در داخل پرانتز ( م.ق) آورده شده، توضیح و افزوده ای است که حقیرازترجمه ی استاد گرانقدرم ، دکتر وهاب ولی، از کتاب استاد اسماعیل اوزون چارشیلی یعنی Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri در شماره های 4 و5 مجلّه تحقیقات تاریخی، نشر موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی ( پژوهشگاه) بهار و تابستان 1369 بدست داده اند.حقیر هر چند فرصت بسیار کمی برای کسب فیض از استاد دکتر وهاب ولی مهابادی داشتم، بخاطرویژگی هایی چون مهربانی، صمیمیت واشتیاق به تحقیق و کمک به محقّقین خود را مدیون ایشان می دانم. متاسفانه در مراسم بزرگداشت ایشان توفیق حضور پیدا نکردم.امیدوارم سایه ی ایشان برسرحقیروسایر شاگردانش ، مستدام باشد.

                       محمد قجقی اوّل شهریور 1394 گنبد کاووس