بنیاد مختومقلی فراغی

حریر و پنبۀ دندانقان به مرغوبیت و خوبی شهرت داشته، و پنبه از جملۀ صادرات مهم آن به شمار می‌رفته است (ابن‌حوقل، ۲ / ۴۳۶-۴۳۷، ۴۵۶؛ ابوالفدا، ۴۵۹؛ نیز نک‍ : لسترینج، 400). بنابر گزارشِ جغرافی‌نویسان، آب دندانقان از چاههای آب شیرین داخل شهر تأمین می‌شده است. شهر دارای یک مسجد، کاروان‌سرا و شماری حمام بوده است و مردم آن بیشتر شافعی‌مذهب بوده‌اند (مقدسی، ۳۱۲، ۳۲۳؛ ابن‌حوقل، ۲ / ۴۳۶-۴۳۷).
شهرت این شهر در تاریخ بیشتر به‌سبب نبردی است که در ۴۳۱ ق / ۱۰۴۰ م، میان سلطان مسعود غزنوی و ترکان سلجوقی به رهبری طغرل بیک و چغری بیک در این محل درگرفت. سلطان مسعود غزنوی که یک سال پیش از این تاریخ، ترکان سلجوقی را در حوالی سرخس شکست داده، و شهرهای هرات و نیشابور را از تصرف آنها خارج کرده بود، در صدد برآمد تا در دشتهای اطراف مرو کار این ترکان را یکسره سازد؛ ازاین‌رو، سپاهیانی سنگین‌اسلحه ــ که بعضی از مورخان شمار آنان را تا ۰۰۰‘۱۰۰ تن دانسته‌اند ــ به‌همراه فیلهایی جنگـی گرد آورد و برای نبرد آماده شد. از سوی دیگر، ترکان سلجوقی با ۰۰۰‘۱۶ تن سپاهی سبک‌اسلحه ــ که چاههای آب منطقه را در اختیار گرفته بـودند ــ رویاروی آنان قرار گرفتند و در جنگی که میان دو طرف درگرفت، به‌سبب ضعف درونی غزنویان و سبک‌باری نیروهای سلجوقی، این جنگ به شکست غزنویان انجامید و خراسان به تصرف طغرل بیک درآمد (گردیزی، ۲۰۳؛ بیهقی، ۶۳۲؛ حسینی، اخبار ... ، ۱۹۴، زبدة ... ، ۵۶، ۳۱۵؛ ظهیرالدین، ۱۶؛ راوندی، ۱۰۰؛ نیز نک‍ : اقبال، ۲۷۸؛ بازورث، دورۀ اول[۱] ... ، 195؛ زاهودر، 583).

ترکان سلجوقی پس از پیروزی در این جنگ، تخارستان، خوارزم، خراسان، عراق، فارس، سیستان، ماوراءالنهر، کرمان، مصر و شام را به تصرف درآوردند (منهاج، ۱ / ۲۵۱-۲۵۲، ۲۵۴؛ بازورث، تاریخ [۲]... ، 219-226، دورۀ اول، 195).
بنابر گزارش یاقوت این شهر در سدۀ ۷ ق / ۱۳ م، ویرانه‌ای بیش نبوده است (۲ / ۶۱۰). گویا دندانقان براثر تهاجمات ترکان غز، پس از مرگ سلطان سنجر سلجوقی، در ۵۳۳ ق / ۱۱۳۹ م ویران شده است و براثر پیشروی ریگزارهای پیرامون آن به سوی شهر، مردم آن ناگزیر به ترک آنجا شده‌اند (سمعانی،التحبیر ... ، ۲ / ۴۴۲؛ یاقوت، ۲ / ۶۱۰).
دندانقان پس از امضای قرارداد آخال ــ که در ۱۲۸۵ ق / ۱۸۶۸ م، میـان دولتهای ایران و روسیه بـه امضا رسید ــ رسماً بـه روسیه واگذار شد. امروزه ویرانه‌های دندانقان با نام طاش / تاش / تاش رباط در خاک جمهوری ترکمنستان قرار دارد و خالی از سکنه است (حسین‌پور، ۱۰۴؛ زاهودر، 587).
مورخان و جغرافی‌نویسان از بسیاری از علما و محدثان نام برده‌اند که اصل و نسب ایشان از دندانقان بوده است؛ از آن میان می‌توان به اینان اشاره کرد: ابوالقاسم دندانقانی، ابوالفضل خطیب، و ابومحمد دندانقانی، نیز قدمایی چون ابوالسری واعظ دندانقانی، احمد بن خشنام دندانقانی و احمد بن قاسم دندانقانی (سمعانی، همان، ۲ / ۲۹، ۴۴۲، الانساب، ۵ / ۳۸۲-۳۸۳؛ یاقوت، همانجا).

مآخذ

ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹ م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ ق / ۱۸۸۹ م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰ م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰ م؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ ش؛ حسین‌پور، اکرم و دیگران، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران، ۱۳۷۳ ش؛ حسینی، علی، اخبار دولة السلجوقیة، به کوشش محمد اقبال، بیروت، ۱۴۰۴ ق / ۱۹۸۴ م؛ همو، زبدة التواریخ، به کوشش محمد نورالدین، بیروت، ۱۴۰۵ ق / ۱۹۸۵ م؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال لاهوری، تهران، ۱۳۳۳ ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ ق / ۱۹۶۵ م؛ همو، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵ م؛ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، ۱۳۳۲ ش؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار ( تاریخ)، به کوشش عبدالحی حبیبی، ۱۳۴۷ ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶ م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۳۴۲ ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن‌رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۹ ق / ۱۸۹۱ م؛ نیز:

Bosworth, C. E., tThe Early Ghaznavid Hıstory, The Cambridge History of Iran, vol. IV, ed. R. N. Frye, Cambridge, 1975; id., The Ghaznavids, Beirut, 1973; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Zahoder, B., tDendanekant, tr. İ. Kaynak,türk tarih kurumu belleten, Ankara, 1954, vol. XVIII, no. 71.

فریده صفری سندیانی