شهر: مرکز شهرستان آق‌قلا شهری به همین نام است که برای مدتی، تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ش، «پهلوی دژ» نامیده می‌شد، اما اکنون نام پیشین خود را بازیافته است. این شهر در ۱۸‌کیلومتری شمال شهر گرگان، بر جلگه‌ای هموار در کنار رودخانۀ گرگان، در °۳۶ و ´۵۸ عرض شمالی، و °۵۴ و ´۱۶ طول شرقی قرار گرفته است. جمعیت آن براساس سرشماری ۱۳۴۵ ش، ۰۶۸‘۴ تن بود که در آخرین سرشماری عمومی رسمی کشور (۱۳۹۰ ش) به ۶۲۶‘۳۱ تن رسیده است. رودخانۀ گرگان که آق‌قلا را به دو بخش تقسیم می‌کند، سابقاً از کنار شهر عبور می‌کرده است، اما اکنون، به‌سبب توسعۀ شهر، از وسط آن می‌گذرد. این شهر پیش از استقرار پادشاهی قاجار، مرکز این ایل بود که دسته‌ای در یک سمت و دسته‌ای در سمت دیگر رودخانه زندگی می‌کردند.
از بناهای قدیمی شهر آق‌قلا پل آجری‌ای است که در دوران صفویه روی رودخانۀ گرگان ساخته شده است. این پل ۵ چشمه، ۳۵ متر طول، ۴ متر عرض و ۱۰ متر ارتفاع دارد. ویرانه‌های قلعۀ کهن مبارک‌آباد از دیگر بناهای تاریخی آق‌قلا ست که بخشی از دیوارهای جنوبی و شمالی آن بر جای مانده است (رزم‌آرا، ۱۲). دیوار مخروبۀ قزل‌آلان که گویا اسکندر آن را بنا نهاده، و انوشیروان ساسانی آن را تعمیر کرده است، در ۳‌کیلومتری شمال آق‌قلا قرار دارد. این دیوار به طول تقریبی ۱۷۰ کمـ ، از دریای خزر تا کوههای گلی‌داغ امتداد می‌یافته است (رابینو، ۱۳۷). رابینو به نقل از ساکنان محلی، نام این محل را در زمان قابوس، اسپـی‌دژ ذکر می‌کند که بعدها ترکمنها آن را آق‌قلا نامیدند (ص ۱۳۵- ۱۳۶). قلعۀ مبارک‌آباد را شاه طهماسب صفوی در مقابل حملات ترکمنها بنا نهاد و شاه عباس اول گروهی از ایل قاجار را در آن سکنا داد (همو، ۱۳۷؛ معصوم علیشاه، ۳ / ۶۹۰). بعدها محمدحسن خان قاجار آن را مرکز حکومت خود قرار ‌داد و پس از به قدرت رسیدن قاجارها به ترکمنها واگذار گردید (گرگانی، ۷۱-۷۲). قلعۀ این شهر در دوران قاجار، برای مقاومت در برابر شورش احتمالی ترکمنها، بارها بازسازی، و به دستور ناصرالدین شاه، مناره‌هایی برای آن ساخته شد (رابینو، معصوم علیشاه، همانجاها). 

مآخذ

جهادسازندگی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان مازندران، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍ ‌)؛ رابینو، ی. ل.، سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی گرگان و دریای خزر، تهران، ۱۳۲۰ ش؛ گرگانی، منصور، اقتصاد گرگان و گنبد و دشت، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ معصوم علیشاه، محمد‌معصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، ۱۳۴۵ ش؛ نیز:

Amar, http: / / www. amar. org. ir / nofoos 1390 / default. aspx ? tabid = 549 & agent Type=view&propertyID=1483.
بخش جغرافیا