پیشینه تذهیب

ایرانیان از زمانهای بسیار دور ، به جانوران و گیاهان توجه داشته و نقش های بسیاری از آنها را در آثار خود به کار برده اند، آنچنانکه این نقوش بر مبنای تفکرات و برداشتهای آیینی شکل گرفته است و بسیاری از این نقوش به نمادی از اعتقادات آنها بدل شده است و با گذشت زمان شاهد بروز تغییر و تحول در این نقوش هستیم.

 ویژگی های نقوش در آثار تمدن های اولیه 
1- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدود تر است .
2- نقوش گیاهی در وسط متن و فضای اصلی آثار کمتر به کار رفته است و بیشترین کاربرد را در امر حواشی و نوارهای تزئینی دارد.
3- روش استفاده، به صورت تکرار و قرینه سازی است.
4- در نقوش گیاهی تنوع دیده نمی شود.
5- اجرای نقوش گیاهی دارای نظم خاصی است که از شکل ساده نیز برخوردار است .
6- نقوش ساده هندسی ، اززندگی کشاورزی و دامپروری مانند : زمین ، کوه ، آب و ... تاثیر پذیرفته است.

ویژگی های عمده نقوش دوره هخامنشی
1- استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی
2- تقسیم بندی قاب و طراحی حاشیه و متن
3- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل 12 پر و گل نیلوفر آبی است .
4- استفاده از شیوه های انتقال، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش 
5- محدود بودن نقوش گیاهی
6- ظرافت و دقت در اجرای اثر

هنر اشکانی

هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونان بوده است. از این دوره بیشترین آثار بدست آمده شامل نقاشی دیواری، حجاری و گچبری هایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشتر جنبه تزئینی دارد و با شیوه ی تکرار یا قرینه انعکاسی اجرا شده است .

ویژگی های نقوش گیاهی در دوره ساسانی 
1- نقوش گیاهی پر کننده فضاهای خالی و میانی انسانی و حیوانی است .
2- تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود .
3- از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود .
4- شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد.
5- نقوش گیاهی قوس دار و دورانی، کاربرد دارد.

ویژگی های نقوش و طرح های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی ( قرن هشتم  هجری)

1- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه های اسلیمی

2- پیچیدگی طرحها و تزئین فضاهای خالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی

3- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره، چلیپا ، حاشیه پهن و به کار گیری نقوش در اشکال دایره ای

4- ترکیب خط ، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی

5- تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزیین آثار

6- کاربرد نقوش اسلیمی با قوس های کوتاه و فشرده

*  در دوران سلجوقیان شیوه جدیدی در تزئین و تذهیب آغاز شد که تا روزگاران بعدی دوام یافت و بنیان این شیوه بر آن بود که : (( سطر های نوشته شده را با خط های دقیق و سنجیده خط کشی کنند و بخش های بیرون از خط کشی را با نقش های گیاهی ( شاخ و برگ ) پر کنند )) (زکی ، 1377 ، ص 69)


ویژگیهای طراحی نقوش در دوره ایلخانان و تیموریان
1- استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی )، ابر چینی، نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ در طراحی نقوش
 2- تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن بالچک و ترنج ( شمسه )
3- استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میانی نقوش هندسی
4- جدا شدن نقوش از خط و یافتن استقلال و هویت خاص خود
5- ایجاد نظم و بر قراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
6- طراحی ساقه های اسلیمی با قوسهای بلند
7- کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی

* (( تذهیب گران عصر مغول از رنگهای طلایی ، آبی ، سرخ ، سبز ، نارنجی استفاده می کردند و آبی سیر را به عنوان زمینه ای که رنگ های دیگر آن را فرا می گیرد انتخاب می کردند )) ( زکی ، 1377 ، ص 69)

 

ویژگی های نقوش سنتی در دوره صفویه 
1- بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات و کاسته شدن از فشردگی قوس ها
2- ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
3- طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی

* (( از دلنوازترین صفحه های تذهیب شده از عصر صفوی صفحاتی است در صدر کتاب خطی  بوستان سعدی  موجود در دارالکتاب مصر که داری تاریخ 893 هجری / 1488 میلادی است و در پای آن امضای تذهیب گر (( یاری )) دیده می شود )) ( زکی ، 1377 ، ص 71)

از قرن 12 هجری  به بعد که زمان حکومت قاجار است شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکیب ها ، نقوش و گلهایی که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند .

* در دوره معاصر طراحی سنتی در تذهیب کاشی ، فرش و سایر رشته های صنایع دستی کار برد وسیعی دارد.