موج‌سواری و سوءاستفاده جریانات سیاسی زمینه‌ساز غائله گنبد بود. ایسنا
اتفاقات رخ‌داده در تاریخ بیش از یک سده این دیار؛ به‌ویژه سیاست‌هایی که در زمان حکومت پهلوی اعمال شد، فضای بی‌اعتمادی را بین غالب ساکنان ترکمن این منطقه نسبت به حاکمیت مرکزی ایجاد کرده بود، غصب اراضی ترکمن‌صحرا توسط فئودال‌ها و وابستگان دربار، برخوردهای تبعیض‌آمیز قومیتی و اجرای برنامه‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی حکومت پهلوی در ایجاد این فضا مؤثر و نقش مهمی داشت.
وقتی انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، یک نوع نگاه بدبینانه نسبت به حاکمیت مرکزی در بین بخشی از ساکنان ترکمن وجود داشت، بعد از پیروزی انقلاب هم تا حدودی این نگاه باقی‌مانده بود و با همان ذهنیت به فضای انقلابی نگاه می‌شد. در این شرایط موج‌سواری و سوءاستفاده جریانات سیاسی به‌ویژه سازمان چریک‌های فدایی خلق و طرح شعارهای دهان‌پرکن، برابری و رفع ظلم از کارگران و زحمتکشان، زمینه را برای بروز یک سری از اتفاقات فراهم کرد و اوضاع منطقه گنبد که محور ترکمن‌صحرا بود را ملتهب کرد و با تحریکات نیروی افراطی سیاسی و تقابل این گروه‌ها با انقلاب، فضا ملتهب‌تر شد و نهایتاً با اتفاقاتی که امکان وقوع آن در هرزمانی ممکن است و حکم جرقه را برای برافروختن آتش داشتند، آتش جنگ در این منطقه شعله‌ور شد.
گفتید در بروز این حادثه سازمان چریک‌های فدایی خلق نقش مهمی داشت. در این مورد بیشتر توضیح دهید.
سازمان چریک‌های فدایی خلق ازجمله گروه‌های سیاسی با مشی مارکسیستی است که از اواخر دهه 40 تحرکات سیاسی و مسلحانه خود را آغاز کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فراهم شدن شرایط برای فعالیت علنی و باز شدن در زندان و آزادی نیروهای آن‌ها، این سازمان به‌سرعت سعی کرد خود را متشکل کند و هم‌زمان به جمع‌آوری اسلحه هم مشغول شد.
این گروه ازجمله اولین تشکل‌هایی بودند که از همان ابتدای پیروزی انقلاب به‌عنوان منتقد فعالیت گسترده داشتند و به مخالفت بامشی انقلابیون مسلمان پرداخته و به‌عنوان‌مثال رسماً همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی را تحریم کردند.
آن‌ها از اولین روزهای پیروزی انقلاب تلاش کردند تا در نقاط مختلف ایران پایگاه و موقعیت اجتماعی برای خود به وجود بیاورند. آن‌ها در مناطق مختلف ایران به‌ویژه مناطق مرزی و محروم فعالیت بیشتری داشتند. ترکمن‌صحرا با توجه به موقعیت جغرافیایی و اوضاع اجتماعی ناشی از اجحاف‌هایی که مردم این ناحیه از زمان پهلوی شده بود؛ همان‌طور که پیش‌تر گفتم یک نگاه بدبینانه‌ای به حاکمیت مرکزی در بین مردم ترکمن وجود داشت.
همچنین هم‌مرز بودن با کشور ترکمنستان کنونی (شوروی سابق) ازجمله مناطقی بود که این سازمان سعی داشت حضور خود را در آن پررنگ کند. از قبل از انقلاب تعدادی از جوانان دانشجوی ترکمن در دانشگاه‌ها جذب این گروه شده بودند، باوجوداین نیروهای هوادار و همچنین شرایط جغرافیایی منطقه و بستر اجتماعی آماده در روزهای ابتدایی پیروزی انقلاب، تلاش سازمان چریک‌های فدایی خلق معطوف حضور مستقیم و سازمان‌دهی نیروها و به دست گرفتن ابتکار عمل در منطقه ترکمن‌صحرا شد و به همین خاطر گروهی از نیروهای این سازمان مأمور شدند در منطقه مستقر شوند و به سازمان‌دهی نیروها و فراهم کردن شرایط برای رسیدن به اهداف خود مشغول شوند. تحرکات نیروهای اعزامی سازمان چریک‌های فدایی خلق و سوءاستفاده از مشکلات معیشتی مردم و خواسته‌های به‌حق ترکمن‌ها، فضا را به‌سوی ایجاد درگیری با غیر ترکمن‌های ساکن در گُنبد برد.
یعنی شما معتقدید این حادثه توسط چریک‌های فدایی خلق برنامه‌ریزی‌شده بود؟
نیروهای سازمان فدایی خلق بلافاصله پس از پیروزی انقلاب در منطقه حاضر شدند. آن‌ها اقداماتی را انجام دادند که عملاً در ترکمن‌صحرا فضا را به سمت حاکمیت دوگانه پیش برد؛ تصاحب زمین، گرفتن درصدی از محصولات کشاورزی مردم، تشکیل شورای روستایی و محلات، احضار و برخورد باکسانی که برخلاف برنامه آن‌ها عمل می‌کردند، جمع‌آوری اسلحه و خلع سلاح تعدادی از پاسگاه‌های انتظامی و بی‌توجهی به سیاست‌های دولت موقت و تبلیغات گسترده علیه نیروهایی انقلابی و حتی موضع‌گیری علنی علیه برنامه‌های دولت و تلاش برای اینکه این ذهنیت در بین مردم ترکمن ایجاد شود که حاکمیت قبلی هیچ تفاوتی ندارد و بسیاری از اتفاقات دیگر؛ البته در کنار بی‌تجربگی و احساسی عمل کردن نیروهای انقلابی مسائلی بود که در به وجود آمدن این حادثه مؤثر بودند.
این حوادث در چه بازه زمانی تاریخ کشورمان رخ داد؟
غائله گنبد در سال 1358 رخ داد. آتش غائله جنگ اول در روز ششم فروردین سال 58 در پی درگیری نیروهای کمیته بعد از دستگیری یک جوان دست‌فروش که باعث کشته شدن یک فرد شد، شعله‌ور شد و نهایتاً پس از چند روز درگیری با حضور نمایندگانی از تهران و پیگیری‌های انجام‌شده متوقف شد. پس از جنگ اول تحریکات نیروهای سیاسی مخالف بیشتر شد و تسلط نیروهای چریک‌های فدایی در بخشی از منطقه ترکمن‌صحرا گسترش یافت و آن‌ها سعی داشتند قدرت بلامنازع منطقه شوند و با طرح شعارهای پرزرق‌وبرق در شرایط نامتعادل یک کشور تازه انقلاب کرده، سطح توقعات مردم را بالا می‌بردند و اقدامات زیادی را در تقابل با دولت موقت مستقر انجام دادند و نهایتاً در آستانه 19 بهمن سال 1358 و سالگرد حادثه سیاهکل سازمان چریک‌ها فراخوان برگزاری راهپیمایی و تجمع مردم ترکمن را داد.
این راهپیمایی صحنه آغاز درگیری و جنگ دوم شد که این ماجرا هم سرانجام پس از چند روز درگیری با مذاکره انجام‌گرفته بین طرفین و استقرار ارتش خاتمه پیدا کرد. درمجموع قطعاً فرصت ناچیز ما برای پرداختن به همه جوانب این ماجرا کافی نیست، لذا به خوانندگان محترم توصیه می‌کنم که برای آشنایی بیشتر با این حادثه کتاب «غبار صحرا» را مطالعه کنند.
درباره بخش‌های این کتاب و روش تدوینش نیز بگوئید.
این کتاب بیشتر بر پایه تاریخ نقلی و تکیه‌بر تاریخ شفاهی و همچنین گردآوری اسناد و بیانیه‌ها و مجموعه خاطراتی که توسط افراد حاضر در ماجرا و توجه به مطالب هر دو سوی غائله تدوین شده است. درمجموع کتاب دارای 9 فصل و یک ضمیمه است. در فصل اول به اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ترکمن‌صحرا پرداخته‌شده است. فصل دوم به مسئله زمین در گرگان و دشت به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ریشه‌های این حادثه اشاره شده است.
فصل سوم به زمینه‌های شکل‌گیری فعالیت‌های سیاسی چپ اختصاص پیدا کرده و در فصل چهارم به تشکل‌های چپ ترکمن و فصل پنجم به سازمان چریک‌های فدایی خلق اختصاص یافته است. همچنین در فصل ششم به اتفاقات رخ داده در آستانه جنگ اشاره دارد. فصل هفتم تا نهم به ترتیب به چگونگی جنگ اول، اتفاقات بین دو جنگ و وقوع جنگ دوم اختصاص دارد. همچنین تعدادی از اسناد مربوطه و بیانیه‌های تحلیلی منتشرشده در همان مقطع زمانی درباره این واقعه در انتهای کتاب آمده است.
فقط یک موضوع را هم در آخر بگویم، اینکه متأسفانه در آخرین نسخه صفحه‌آرایی، فهرست نمایه تنظیم‌شده برای کتاب توسط ناشر به‌روزرسانی نشد. به همین خاطر صفحات درج‌شده در مقابل فهرست نمایی دارای اشکال است که ضمن عذرخواهی از خوانندگان محترم، امیدوارم در چاپ بعدی اصلاح شود.
گزارشگر
حسن حسینی نژاد
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی