مسجد جامع گرگان واقع در بافت قديم اين شهر يكي از آثار و بناهاي تاريخي و مذهبي است كه در سده‌هاي پنجم و ششم يعني اواسط دوره سلجوقي ساخته شده‌است.

اين مسجد داراي يك حياط مركزي به فرم چهار ايواني و چهار شبستان است كه از تزيينات معماري خاص آن دوره نيز بهره مي‌برد.
تزيينات معماري كه در ساخت مسجد جامع گرگان بكار برده شده تركيبي از آجر و كاشي، كاشي هفت رنگ و مناره آجري با خطوط كوفي مربوط به دوره سلجوقي است.
مساحت مسجد جامع گرگان كه در بازار "نعلبندان" شهر گرگان واقع شده، حدود يك هزار و ‪ ۶۰۰‬مترمربع است.
منابع تاريخي در مورد مسجد جامع شهر گرگان مي‌نويسند كه اين مسجد در سال ‪ ۸۱۴‬بنا شده‌است، اما باني آن معلوم نيست.
گفته مي‌شود بيشتر بناي امروز مسجد جامع گرگان مربوط به دوره صفويه بوده، كه در در دوره‌هاي مختلف مرمت شده است.
كارشناس مرمت بناهاي تاريخي ميراث فرهنگي گلستان در اين زمينه گفت: در سال ‪ ۸۵‬بخشهايي از ايوان غربي مسجد جامع گرگان مرمت شده است.
حسين دباغ در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود: برداشت سنگ ازاره‌هاي داخل ايوان غربي و اندودهاي آسيب ديده داخلي اين ايوان از جمله اقدامات بوده است.
به گفته وي اجراي كانال دفع رطوبت در داخل و خارج ايوان غربي، مرمت اندودهاي داخلي و اجراي ازاره‌هاي آجري در دو طرف محراب مسجد از ديگر فعاليتهاي مرمتي در اين بناي تاريخي و مذهبي مي‌باشد.
همچنين مسجد جامع گرگان و شبستانهاي آن در دوره‌هاي مختلف تيموريان، صفويه و افشاريه مرمت، نوسازي و تعمير شده‌است و هم‌اكنون تعدادي از سنگ- نوشته‌ها در ايوان غربي گواه اين واقعيت است.
در يكي از اين كتيبه‌ها آمده است: "تعمير مسجد جامع از سوي محمدحسين خان قاجار بيگلر بيكي دارالمومنين استراباد در پادشاهي نادرشاه افشار به سال ‪ ۱۱۵۷‬هجري قمري".
همچنين در كتبيه ديگري مربوط به اين سال آمده است: "وقف سه دانگ از حمام قاضي و مصرف وجه اجاره آن براي روشنايي مسجد جامع از سوي محمدحسين خان قاجار بيگلر بيكي استراباد و نيز تعمير مجسد توسط حاجي قربان آقاناظر".
از آثار بجا مانده از دوران گذشته در مسجد جامع گرگان، دو لنگه در به همراه چهارچوب آن، منبر و ‪ ۱۹‬سنگ‌نوشته است.
سنگ‌نوشته‌هاي اين بنا در اندازه‌هاي مختلف بر ديوارهاي غربي مسجد جامع گرگان نصب شده‌است و گفته مي‌شود به دوره‌هاي حكمراني قراقويونلو، صفويه، افشار و قاجاريه تعلق دارد.
اين كتيبه‌ها شامل فرامين و احكام سلاطين و شاهان بوده و تعدادي نيز وقفنامه و سنگ نوشته تعمير مسجد جامع است.
براساس منابع تاريخي اين كتيبه‌ها بيانگر اهميت ايالت استراباد قديم براي حكومتهاي مركزي ايران در دوره‌هاي مختلف بوده است.
همچنين از نظر بررسي تاريخي اين سنگ‌نوشته‌ها اطلاعات جامعي را از اوضاع اجتماعي و اقتصادي آن دوران استرآباد و نيز اعتقادات مردم اين منطقه ارايه مي‌دهد.
ازجمله مهمترين كتيبه‌ها متعلق به دوره "امراي قراقويونلو" (‪ ۸۶۲‬ه.ق) و آخرين آن به دوره قاجاريه (‪ ۱۲۱۹‬ه.ق) مربوط است.
بناي تاريخي اين مسجد قديمي در تاريخ هجدهم تيرماه سال ‪ ۱۳۱۱‬با شماره ‪ ۱۸۱‬به عنوان يكي از آثار تاريخي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد.
ازجمله بخشهاي حاشيه مسجد جامع گورستان قديمي گرگان است كه در دهه‌هاي گذشته از بين رفته به گونه‌اي كه اكنون قسمتي از اين گورستان در حاشيه غربي و جنوبي مسجد، ضميمه بازار "نعلبندان" شده است.
همچنين بخشهايي از اين گورستان كه در قسمت شمالي و شرقي مسجدجامع گرگان واقع شده، به ترتيب در حدود سالهاي ‪ ۳۵‬و ‪ ۵۲‬شمسي، در زير مدرسه عنصري و ساختمان كتابخانه مسجد جامع مدفون شده‌اند.
چند سالي است كه مدرسه عنصري تخريب شده و مكان اين مدرسه براي احداث پاركينگ طبقاتي توسط شهرداري گرگان در نظر گرفته شده است.
بنابر نوشته‌هايي كه در اين زمينه وجود دارد، گورستان قديمي مسجد جامع گرگان همزمان با بناي مسجد ايجاد شده و قرنها كاربرد خود را حفظ كرده‌است و مي‌توان در برشهاي ديواره، گورهايي را يافت.
از سوي ديگر يكي از عناصر اصلي فن مسجدسازي در معماري اسلامي كه جلوه و زيبايي خاصي دارد ساختمان ماذنه يا گلدسته است.
ساختمان مناره در دوران مختلف در ايران از نظر فن معماري و تزيينات و نيز كاربرد مواد و مصالح ساختماني متفاوت است.
از ويژگيهاي ساختمان مناره مساجد در شمال ايران گلدسته‌هاي بلند و مناره‌هاي كوتاه است كه با توجه به آب و هواي مرطوب ساخته شده‌اند و به‌همين جهت ارتفاع آن كم و سقف آنها بزرگتر از حد معمول است.
مناره‌هاي مساجد مهم و امامزاده‌هاي گرگان، مازندران و گيلان، كم و بيش با اندكي تفاوت شبيه هم هستند.
مناره مسجد جامع گرگان، تنها قسمت باقيمانده از دوران سلجوقيان است كه نوشته‌اي به متن كوفي و بنايي آجري دارد.
در قسمت بالاي متن، نماي آجركاري تزييني زيبايي قرار گرفته است كه به صورت نواري، گرداگرد مناره تكرار شده است.
همچنين قسمتي از مناره در تركيب آجركاري آن باز است و كار نوردهي به داخل مناره را انجام مي‌دهد.
بر فراز مناره زيباي مسجد جامع گرگان، ماذنه‌اي به فرم چهارضلعي و با استفاده از كلافهاي چوبي (سرخدار)، ايجاد شده است.
پوشش اين ماذنه شيرواني است كه با سفال انجام شده و به چهار سو نيز شيب دارد.
ارتفاع مناره مسجدجامع گرگان، از سطح زمين تا قسمت اتاقك ماذنه، ‪ ۱۰‬متر و پهناي قسمت فوقاني مناره ‪ ۵۶۰‬سانتيمتر است.
راه ارتباطي اتاقك ماذنه ‪ ۴۷‬پله دارد كه به صورت مارپيچ حول مناره قرار گرفته است.
از سوي ديگر كارشناس مرمت بناهاي تاريخي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري گلستان در گفت وگو با ايرنا همچنين با بيان اينكه مرمت اين گونه آثار ضروري است اظهار داشت: تاكنون مرمت گچبري ايوان غربي مسجد جامع گرگان نيز انجام شده است.
دباغ با اشاره به اينكه اجراي كف‌سازي بر روي كانالهاي دفع رطوبت نيز در راستاي حفظ و مرمت اين اثر گرانبها انجام شده است، از اجراي ديگر برنامه‌هاي مرمتي مسجد جامع گرگان تا پايان سال‌جاري خبر داد.
منبع: وبلاگ سرخنکلا