بنیاد مختومقلی فراغی

زبان دربار و دوره ی حکومت صفویان براساس سفرنامه های جهانگردان اروپایی

 جهانگردان دوره ی صفویه که به ایران سفر کرده و از شهرهای مختلف ایران دیدار و عبور کرده اند . در زمینه های مختلف زندگی مردم ایران مطالبی را از جمله در رابطه با زبان این سرزمین درسفرنامه های خویش ثبت کرده اند که یادداشتهای چند تن از آنان در رابطه با زبان ترکی در این مقاله ذکر شده است .

پیترو دلاواله در قرن هفدهم میلادی از تکلم  زبان ترکی در ایران سخن رانده است . او در آغاز سفر به ایران در قصر شیرین با عده ای از مرزداران و سواران کاظم سلطان حاکم ناحیه برخورد کرده و چنین می نویسد :

(( آنان مرا تا مدتی  همراهی می کردند و همه با هم ترکی حرف می زدند چون این زبان در ایران ، زبان دربار ایران و نظامیان است  قسمت اعظم مردان و زنان هر دو زبان فارسی  و ترکی را خوب می فهمند و بر آن سخن میگویند . دلیل حفظ این عادت این است که قزلباش ها که قوای نظامی و قسمت اعظم اعیان و بزرگان کشور را تشکیل می دهند و تعداد آنان نیز زیاد است اصلأ ترک نسب هستند و در بین خود به زبان ترکی تکلم می کنند . زبان ترکی مخصوص نظامیان است و شاه از اینکه خوب ترکی حرف می زند به خود افتخار می کند . 1 ))

دلاواله پس از دیدار اصفهان و بررسی های بیشتر از اوضاع ایران ، درباره ی زبان ترکی دوباره اظهار نظر کرده می گوید : (( در ایران به طور عادی و معمولی ترکی را بیش از فارسی صحبت می کنند و در حقیقت ترکی زبان درباریان و بزرگان است . تکلم به زبان ترکی به این دلیل نیست که ایرانیان برای آن ارزشی بیشتر از زبان فارسی قائل اند بلکه بیشتر از این جهت است که قشون مرکب از قزلباشها و غلامان شاه است ، که دسته ی اول اصلأ ترک اند و دسته ی دوم که اقوام و ملل مختلفی هستند که در میان خود به زبان هایی که ریشه ترکی دارد تکلم می کنند واز فارسی چیزی نمی دانند ، در نتیجه نه تنها فرماندهان آنان برای درک مطالب خود توسط زیردستان ، باید ترکی دستور دهند بلکه برای خود شاه نیز که اغلب اوقات با نظامی ها به سر می برد راحت تر است که اوامر خود را به ترکی جاری کند . در نتیجه ترکی به تدریج زبان دربار و رجال کشوری که طبقه ی نجبا را تشکیل می دهند شده است . 2 ))

آدام اولئاریوس جهانگرد دانشمند و نکته سنج اروپایی در دیدار خود از شماخی و اردبیل می نویسد : (( در دومیل شهر شماخی ما دسته دیگری از سواران را دیدیم که در بین آنها 12 نفر با کلاه های مخصوص که به آن ( طاقیه ) می گفتند به ما نزدیک شدند و با کمی خم کردن سر ادای احترام  کردند  و به ما گفتند  : « خوش گلدی » . آنها ترجیح میدادند که به زبان ترکی صحبت کنند تا به زبان فارسی . 3 » اولئاریوس مدت دو ماه در اردبیل اقامت داشته و جامع ترین گزارش ها را تهیه کرده که بیست صفحه از متن سفرنامه­ی وی مربوط به اردبیل از جمله شاهسون ها و زبان ترکی و فارسی می باشد .

این جهانگرد در ارتباط با زبان مردم اردبیل در 1637 میلادی برابر با 1047 هجری قمری می نویسد :« ... در بین مردم اردبیل ، زبان ترکی بیشتر از زبان فارسی رایج می باشد . 4 »

دوته ونو (  1664-1667 میلادی ) که از طریق بصره و بغداد به اصفهان سفر کرده است درباره ی رواج زبان ترکی در درباز ایران نکته های جالبی نوشته است او می نویسد : «  اهالی روستاهای بین بغداد – بصره همه جا ترکی صحبت می کردند ، ولی تکلم آنان ترکی ایرانی است . ترکی اطراف بغداد با ترکی استانبولی فرق دارد .

در دربار ایران غیر از ترکی ، به زبان دیگری صحبت نمی کنند . اما لهجه ترکی آنان غیر از ترکی استانبولی است  ... علت اینکه چرا به جای فارسی ترکی صحبت می کنند این  است که نظامیان و درباریان ترکی زبان و ترک نژاد می باشند ... 5 »

ژان شاردن در 1673 م . برابر با 1088 هجری قمری به ایران آمده و درباره ی زبان ترکی در سفرنامه های خود چنین آورده است .

« ... تا حدود شهر ابهر زبان مردم ترکی است که با زبان ترکی عثمانی اندکی تفاوت دار6.

 .... فارسی زبان شعر و ادبیات است . اما ترکی زبان سپاهیان دربار می باشد . در دربار سلطنتی به ویژه در سرای بزرگان ، بانوان و مردان همگی به این زبان  سخن می گویند چون دربار مملکت از سرزمین این زبان و از نژاد ترک ها ست که زبان طبیعی شان ترکی می باشد . 7 »

انگلبرت کمپفر ده سال بعد از شاردن در 1684 میلادی به کشور ایران سفر کرده و درباره­­­ی صفویه و ایران به تحقیق پرداخته است پای وی به آذربایجان نرسیده و از زبان مردمش ناآگاه بوده است ولی درباره ی زبان ترکی اظهار نظر کرده و می نویسد:

« زبان رایج در دربار ایران ترکی است که زبان مادری سلسله صفویه است و این زبان از دربار به خانه ی بزرگان و محترمین نفوذ کرده و سر انجام ، طوری شده است که کلیه کسانیکه می خواهند مورد عنایت شاه قرار گیرند به این زبان سخن می گویند ... زبان ترکی از تمام زبان های شرقی آسان تر است زیرا صرف کلمات و همچنین ساختمان دستوری آن آسان است... 8 »

جملی کارری ( 1694 میلادی برابر با 1106 هجری قمری ) صفحات زیادی از سفرنامه ی خود را به اوضاع تبریز اختصاص داده است ولی از زبان مردم آذربایجان بحث نکرده است و در گفتار سیاسی می نویسد : « درباریان ایران ترکی حرف می زنند . 9 »

جان بل در آخرین سال های سلطنت سلطان حسین صفوی که یک پزشک اسکاتلندی بود همراه والنسکی فرستاده پطر کبیر از طریق داغستان شماخی به دشت مغان وارد و پس از عبور از اهر ، روز 27 دسامبر 1716 در تبریز اقامت می کند .

جان بل در نخستین روزهای ورود خود به ایران در سفرنامه ی خود چنین می نویسد:

(( دولت ایران همیشه برای در بند حاکم مقتدر و شخص برجسته ای تعیین می کند . امپراتور روسیه پادگان کامل و نیروی لازم را در استر خان مستقر کرده است . )) وی پس از شرح اوضاع جغرافیایی و کشاورزی و گله داری داغستان ، مردمانش را تعریف و ستایش می کرده و می نویسد : (( خیلی از آنها در خدمت صفویه هستند و اکثرأ به مقامات بلند رسیده اند فتحعلی بیگ اعتمادالدوله یا وزیر اعظم اهل داغستان است . اهالی داغستان عمومأ مسلمانند ، گروهی پیروان سنی و گروه دیگر شیعه هستند ، عده ای نیز تابع کلیسای شرقی در آنجا زندگی می کنند . زبان مردم داغستان ترکی است همچنین زبان توده ی مردم شماخی نیز ترکی  می باشد . 10 ))

منابع و ادبیات

1-   پیتر و دلاواله ، سفر نامه پیتر و دلاواله ، ترجمه ی شجاع الدین شفاء ،

تهران . ص 9

2-   همان منبع ، ص 87 و 88 . 

3-   سفر نامه اولئاریوس ، ترجمه ی احمد بهپور ، تهران ص 55 و 74

4-   همان منبع، ص 304

5-                                       the travels monsieur de the Vento the Levant . londen 1686 p: 900

6- شاردن ، ژان ، سیاحتنامه شاردن ، ترجمه ی محمد عباسی ، تهران ، جلد 3 ص 33

7-   همان منبع ، جلده ، ص 53-56

8- کمپفر، انگلبرت، در دربار شاهنشاه ایران ، ترجمه ی کیکاوس جهانگردی ، تهران ص 167

9- کارری ، جملی ، سفرنامه ی کارری ، ترجمه ی دکتر عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ، ص 148.

10. bell john travels from st.peters bourg to divers parts of asia . glascow.1763 p:234-240

منبع:www.bistoon89.blogfa.com