جایگاه هنرخوشنویسی در میراث ادبی ایرانی و ترکمن
نوشته شدن "آوستا" کتاب مقدس آتش پرستان، دین باستانی ملل
ایران و
آسیای میانه از زبانهای تاریخی کتابشناسی نیاکان ما و تکمیل
کار خطاطی خبر می دهد.
پیشرفت کتابشناسی قدیم به تکمیل کار
خطاطی مربوط بود.[1] رسیدن خطاطی تا سطح هنر و ترویج خط
تکمیل
یافته باعث پیدایش کتابهای دینی تاریخی و ادبی و پخش شدن
آنها به نوع کتابهای نسخه
خطی شد. تاریخ شاهد است که در قرون
وسطی در کشورهای ما کتابخانه ها و مراکز علمی و
فرهنگی وجود
داشته اند که آوازه شان به چهار گوشه ی جهان رسیده است. علم
کتابشناسی
سرچشمه ی خود را از هنر خوشنویسی می گیرد.
نسخه خطی کتابهای کتابخانه ها دلالت به
سطح رشد هنر
خوشنویسی آن هنگام بوده است. از دوران باستانی شروع کرده، در
قرون
وسطی و دوران بعدی نیز تهیه کتابهای کم نظیر نسخه خطی
رسم و عادت بود. در قرون
وسطی کتابخانه هائی که از کتاب ها نگه
داری و نسخه های آراسته ی خطی را تهیه می
کردند تحت نظر و
مراقبت پادشاهان قرار گرفتند. در کتابخانه ها نه فقط از کتاب ها نگه
داری می شد، بلکه افراد دانشمند زمان خود جمع می شدند که
شغلشان نوشتن،
رونویسی، صفحه آرائی و صحافی کتاب بود و در
کانون ویژه ی علمی خود، مکتب جدید هنری را تاسیس می کردند.
در قرنهای 16-15 م. هنر خوشنویسی بسیار پیشرفت کرد به
سطحهای بالائی رسید. سبکهای
مختلف خط تکمیل یافت. در قرن
15 م. در کتابخانه ی سلطان بای سنقر در هرات نمونه های ظریف و
زیبای این هنر توسط استادان هنر خطاطی تهیه شده بود. سلطان
حسین بایقرا و علی شیرنوائی در تکمیل مکتب خوشنویسی هرات
خدمت و سهم بزرگی داشتند. دوران حکومت
ترکمنهای آق قویونلو و
قارا قویونلو این رشته های هنر زیر سرپرستی و مراقبت
پادشاهان
قرار گرفته بودند. این مورد را پژوهشگر انگلیسی ب. ربینسن در اثر
"هنر کتاب قرون 14-16 م. در آسیای میانه"[2] ذکر می کند. دوران
حکومت سلطان یعقوب
(1463-1491م) همراه با ادبیات هنرهای
خوشنویسی و مینیاتور نیز توسعه زیاد یافت. صفویان نیز در اواسط قرن
16 م. به هنر خوشنویسی اهمیت بسیاری قائل بودند. خوشنویسان
ماهر در تاریخ ادب و هنر اثر از خود باقی گذاشته اند. شاعر کلاسیک
ما انوری (قرن 12م) خوشنویس ماهری نیز بود. مولانا جعفر تبریزی
(قرن 15م)،
عبدالرحمان خوارزمی و پسران وی عبدالرحیم انیسی و
عبدالکریم در مکتب خوشنویسی تبریزی اثر گذشتند. نمایندگان مکتب
خوشنویسی شیراز نیز خودشان را شاگرد "انس" محسوب می کردند.
کتابشناسی، خوشنویسی و هنرمینیاتور در وابستگی به یکدیگر
پیشرفت می کرد. رسم
رونویسی دستی از احترام فراوان برخوردار
بود. هنر خوشنویسی در قرون وسطی به عنوان تنظیم و ارایش
خلاقیت واقعی محسوب می شد. خوشنویسان، همراه با نقاشان،
صفحه آرایان و صحافان کتابهای شگفت انگیز نسخه خطی را برای
کتابخانه ها تهیه می کردند. دستورات و قواعد خوشنویسی، کیفیت
قلم و مرکب و رمز وراز ظریف تهیه آن وجود داشته و آثار ویژه ای در این
موارد نوشته شده بود. در مورد هنر خوشنویسی می توان اثر
"گلستان
هنر" قاضی احمد را نام برد. اثر "پله های تکمیل
خوشنویسان" که توسط
الجوینی در دوران سلجوقیان درباره سلطان
سنجر نوشته شد، منبع ارزنده ای در پرورش خوشنویسان و میرزاها
بود. خوشنویسان نه فقط مشغول نوشتن بطور عادی بودند، بلکه در
هنر نیز تمرین می کردند. خط زیبا جزء ضروری نقش و نگار و عمل
آرایش مشرق زمین بود.
هنگامیکه از روابط ایران و ترکمن سخن می آید می توان به خط
مشترکی اشاره کرد
که طی قرنها اساس همکاری ادبی و فرهنگی
بین ملتهای ما بود. وقتی از هنر دو ملت همسایه سخن می آید،
خوشنویسی از نسل به نسل تکامل و ظرافت یافت و به عنوان نوع
مستقل،
مخصوص مشرق اسلامی به گنجینه ی هنر و فرهنگ
جهانی پیوست. به عنوان مثال می توانیم
نوشته های دیوارهای آثار
معماری تاریخی را نام برد. نمونه های خط زیبا در هماهنگی
با
مینیاتورهای ظریف و تنظیمهای مختلف دیگر زیبائی شگفت انگیزی را
به وجود می آوردند. نمونه های این هنر به کتابخانه های هر طرف
جهان رسید و توجه پژوهشگران و دانشمندان جهان را به خود جلب
می کند.[3]
پژوهشگر و شرقشناس مشهور آ.آ.سِمی اُنُف هنر و
خلاقیت خوشنویسان را به مهارت خلاقیتی نقاشان مشهور اروپائی
تشبیه داد و در باره ی توسعه ی خلاقانه ی سنن خوشنویسی در
جهتهای گوناگون نوشت: "برای کشیدن یک تابلوی نقاشی، تهیه ی
یک اثر نفیس و
مشهور چند مدت لازم است تهیه ی نسخه ی ظریف
خطی نیز آن قدر وقت می طلبد. همان طور
که اروپائی ها از آثار
نقاشان بازدید می کردند، شرقیان نیز با همان شعف و تحسین از آثار
خوشنویسانشان تماشا می کردند"[4]
ق.ای.قُسطیلُوا در اثر "نسخه
های خوشنویسی ایرانی و آسیای میانه در قرون 15-19
م" که در
سال 1963 در مسکو به چاپ رسید رشد و ویژگی های رشته و
جهتهای این
هنر را مورد پژوهشی عمیق قرار می دهد.[5]
هنر
خوشنویسی در جهت های گوناگون رشد یافت و مکتبهای هرات تبریز،
شیراز، خوارزم و غیره خوشنویسی به وجود آمد.
دانشمند بزرگ اسلامی محمود زمخشری که بین ملتهای ایران و
ترکمنستان از احترام فراوانی
برخوردار است، در دریای خردش چنین
می نوشت: "کتاب بوستان است و خط گلهای نرگس
آن" و می
نوشت: "عبد الحمید چنین می گفت: "اگر بعد از پیامبر به
پرتلاشترین
مردم وحی باید آمده باشد، به خطاطان همه دوست نازل
می
شد"[6] و می نویسد: "بازهم می گفت: "به خوشنویسان احترام
بگذارید. چون الله متعال رزق بندگان خود را به دستشان می رساند"
چنان که
دانشمند بزرگ می نوشت خوشنویسان افراد خوش اخلاقی
نیز بودند و مورد احترام و
قدردانی قرار می گرفتند. هنر خوشنویسی
نه تنها در تهیه کتاب رایج بود بلکه به عنوان نقش و نگار توسط معماران
و خطاطان ماهر در آرایش دیوارهای آثار معماری به کار برده می شد.
ب.ویرمان، پژوهشگر هنر ایرانی و آسیای مرکزی، عضو فرهنگستان
علوم
در این مورد می نویسد: "هیچ الفبای دیگر مانند الفبای عربی از
اهمیت بزرگی از نظر زیبایی شناسی برخوردار نبوده و مورد دستکاری
و تکمیل هنری قرار نگرفت"[7]
خوشنویسان در نوشتن کلمات به اوج کمال رسیده اند. اما بن اصلی
خطاطی همیشه کلام بود. خوشنویسی همراه با ویژگی استیک خود
در تبیین سخن خردمندانه نیز ارزشمند است.
آثار نوشتاری و کتابهای
نسخه خطی که به سطح هنر رسانده شد: گنجینه ی چند هزار ساله
ی دانش بشر، تجربه ی غنی دریای تربیت و ادب و اخلاق و تاریخ و
گذشته های بشری را جاویدان می سازند و به نسلهای آینده می
رسانند.
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی