اغلب در این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ دارند، مسافران برای شب توقف می‌کنند. در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شد و پشت آنها اصطبل قرار داشت و در ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار می‌گرفت و گاهی به ایوان ورودی حیاط باز می‌شدند.

در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها تنوع یافت و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی، نوع کوهستانی، مدور - هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیایی و مکانی ساخته شد.

باتوجه به این تنوع و زیبایی است که بسیاری از محققان و صاحب نظران هنر معماری، کاروانسراهای ایران را مهم‌ترین نشانه پیروزی و موفقیت معماری ایران به شمار آورده و استادکاران ایرانی را در ایجاد این گونه بناها مبتکر و پیشقدم دانسته‌اند.

کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوان و شایسته مطالعه‌ای گسترده‌اند.

طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که بارانداز و استراحتگاه کاروان‌ها و کاروانیان اقصی نقاط معمول آن روزگاران به شمار می‌آمده، محل تعامل ‌اندیشه‌ها و تبـادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده و بی‌تردید، این تعامل انسان‌ها تاثیر بسزایی در حل بسیاری از بحران‌های شهرها و وابستگی اقوام داشته است.

احیاء کاروانسراهای خراسان جنوبی

حسن رمضانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی از احیاء کاروانسراهای خراسان جنوبی خبر داد و گفت: کاروانسراها از جمله ابنیه تاریخی است که اساس شکل‌گیری آن برای ارائه خدمات میان راهی به کاروان‌های تجاری و غیر تجاری بوده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی ادامه داد: خراسان جنوبی به دلیل واقع شدن در مسیرهای تجاری قدیم که مال التجاره را از شرق دور و شبه قاره به ایران منتقل می‌کرد، از رباط‌ها و کاروانسراهای بین راهی برخوردار است.

رمضانی گفت: در دو سال اخیر با پیگیری‌های انجام شده، تعداد زیادی از این کاروانسراها در اختیار سرمایه‌گذاران بخش خصوصی قرار گرفته و با استقرار تاسیسات گردشگری، زمینه جذب گردشگران زیادی در استان فراهم شده است.

وی یادآور شد: در حال حاضر کاروانسراهای شهرستان‌های سرایان، طبس(کاروانسراهای جوخواه، کلمرد، ده محمدو چاه گنبد) و فردوس(رباط خوشاب) در اختیار سرمایه‌گذاران قرار گرفته و با کاربری‌های اقامتی و پذیرایی به ارائه خدمت به گردشگران اشتغال دارند.

بی‌تردید احیای کاروانسراهایی که از تاریخ و تمدن مردم مناطق مختلف حکایت دارند و زمانی محل اقامت افرادی از آداب و رسوم و نقاط مختلف کشور و یا حتی جهان بوده‌اند، سهم بسزایی در احیای تمدن منطقه خواهد داشت.