نگاهی گذرا به معماری و هنر دوره سلجوقیان.سایت معماری و مد
معماری ایرانی ـ اسلامی از سده سوم هجری در مناطق مختلف ایران‌زمین شکلگرفت و تحول و توسعه یافت و این روند در زمان حکومت سلجوقیان و بخصوص در زمان صدارت خواجه نظام الملک با احداث بناهای مذهبی، مدارس علمی و نظامیه‌ها، ابنیه عمومی ـ مدنی، ارتباطی و رفاهی توسعه یافت و با ایجاد راه‌های ارتباطی، بناهای عام‌المنفعه و اقامتی ـتجاریو نیز تعیین محدوده‌های شهری و بافت‌ها، مجموعه‌ها و مراکز شهری پایدار،شکل مترقی‌ای به خود گرفت.
سلجوقیانوارثگونه‌ای از معماری و شهرسازی قوام‌یافته‌ایبودند که بیش ازچهارقرن تحول سازنده را پشت سر گذارده بود. این دسته از آثار را می‌توان در چهار بخش اماکن مذهبی و نیایشگاه‌ها،مناره‌ها و مجموعه‌های شهری،قلعه‌ها، استحکامات و برج‌ها، کاروانسراها وپل‌های ارتباطیدسته‌بندی نمود.
تحلیل کالبدی، روند شکل‌گیری، سبک و مصالح بناها و آثار معماری دوره سلجوقی:
همان‌گونه که سخن به میان آمد معماری و هنر ایرانی از قرن سوم هجری در مناطق متفاوت ایران شکل گرفت و تحول و توسعه یافت و همسو با رشد معماری و دانش شهرسازی در سایر نقاط جهان، رنگ و بوی خالص ایرانیت اسلامی به خود گرفت. شکل‌ها و ترکیب‌های نو در فضاهای سنتی به عرصه ظهور رسید و تحول در اندیشه و مفاهیم در فنون ساختاری آن را حائز ویژگی‌هایی نمود که شرح آن به‌اختصار در ادامه می‌آید
–وجود چارچوبی انتخابی (سبک معماری) که برای کاربردها،پیکره‌های کالبدی در نظر گرفته‌شده است که زاییده تفکر، ایده‌ها و اندیشه‌ها، سلیقه ذاتیو ارزش‌هایی که موردنظر باشد و با جامعیت کاربردها تلفیق و ادغام گردد.
–مکان‌یابیدرفضاهایاساسیبرمبنایگزینش جهات شش‌گانهبه‌منظور استقرار مطلوب و مقبول در بستر طبیعت به‌طوری‌که مکان جغرافیایی و ساختاری را متعادل سازد.
–وجود تقارن و ایجاد نقاط متقارن در فضاهای کاربردی و ساختار بنا
–چگونگیحرکتپیوسته درون و برون فضای معماریو توجه و نگاه به منظرهاییکه در طول مسیرهای منتهی به سوژه و اثر طراحی می‌گردد.
–ایجادعلاقه‌هاو نظردوختن به ارزش‌های انسانی، فرهنگی –اجتماعی،مذهبیوباورها و هنر که در معیارهای معماری و خلاقیت ایرانی امری ذاتی بوده است.
– برخورداری از هویت و نقش ابزار ارتباط‌جمعی در عین دستیابی به هویت اجتماعی –مدنیو تأکید بر صلابت آثار و ابنیه معماری ایرانی –اسلامیبه‌قصد ماندگاری آن‌ها.
–ساختارنگه‌دارندهپیکر کالبدی یعنی انطباق فیزیکی و شکلی آثار با تصورات و اندیشه و معانی و مفاهیم معمارانه در خلق اثر.
در تشریح موارد ذکرشده لازم است تا نمونه‌هایی از جزئیات و ساختار آثار دوره سلجوقی موردبررسی و پژوهش قرار بگیرد تا از خلال این مطالعه به درک روشن‌تری از معماری این دوره مهم تاریخی بتوانیم دستیابی پیدا کنیم.
الف: تحلیل نظام ساختاری و اجزا کالبدی معماری مساجد سلجوقیان
نقشه مساجد جامع دوره سلجوقی عموماً چهار ایوانی است و مصالح تشکیل‌دهنده پیکر بنای مساجد اغلب آجر، خشت، گل و آهک، گچ و قلوه‌سنگ و کاشی بوده که با تزئیناتی چون کتیبه‌ها و نوشته‌ها به خط کوفی و گاه کاشی‌های تراشیده مزین گردیده است که بناهای مساجد را این‌گونه استوار و موقر نموده است. مصالح بکار رفته در ساختار بناهای مساجد باکیفیت مرغوب و مستحکم بامهارت لازم شکل‌گرفته که باعث استحکام سازه در بنیان و اساس و پایداری آثار را در خود جای‌داده است. مساجد دوره سلجوقی دارای مقصوره ویژه‌ایهست که عموماً گنبدی مرتفعبر فراز آن ساخته‌شده است که مرتفع بودن گنبد و ایوان‌هاشاخصه آن دوره است.
مقرنس‌کاری یکی از شیوه‌های تزئین آثار معماری رایج در ایران است که از قرون اولیه اسلامی با معماری ایرانی –اسلامیشکل‌گرفتهودردورهسلجوقیان تداوم‌یافته و در دوره‌های بعدیتکامل‌یافته و در آثار معماری‌های ایرانی –اسلامی، بخصوص معماری مساجد و بعضاً کاروانسراها ملاحظه می‌گردد.
ب: عناصر تشکیل‌دهنده و تحلیل کالبدی کاروانسراها در معماری دوره سلجوقی
معماری کاروانسراها در دوره سلجوقی همانند سایر بناهای عام و مذهبی تابع شیوه، سنت و سبک رایج خود بوده است. برای شناخت و تفکیک دوره‌ها و سبک‌های معماری نیاز به شناخت عناصر تشکیل‌دهنده اصلی و سپس عوامل تأثیرگذار مربوط به الحاقات بعدی هست. ازاین‌رو برای شناسایی و دستیابی به هر یک از عناصر وعامل‌های محیطی و اقلیمی و نیز به‌کارگیری نوع مصالح کاربردی که به گونه شناسی معماری کاروانسراها مربوط می‌گردد، عموماً موردمطالعه قرار می‌گیرد. مصالح بکار رفته در کاروانسراها با شرایط اقلیمی پیوند ناگسستنیداشته و از مصالحی موزون با شرایط محیطی استفاده‌شده است. کاروانسراهای حاشیه کویر اغلب با مصالح آجری و در مناطق کوهستانی با مصالح سنگی، توأمان با آجر، استقرار و قوام‌یافته است. از آنجائی که معماری کاروانسراها بیشتر از مصالح اولیه بهره گرفته‌شده و استفاده از تزئینات و کاربرد آن تداوم اجرای سبک‌های گذشته هست لکن در معماری دوره سلجوقیان تزئینات همچون کتیبه‌ها و نوشته‌ها با مصالح آجری آذین‌بندی گردیده است و این سبک و روش معماری با دیگر دوره‌هایبعدی متمایز هست.
هنرمندان سلجوقی از آجر به‌عنوان یک عنصر مهم تزئینی در مساجد استفاده کرده‌اند که از اواسط آن دوره در تزئین نمای ابنیهکاشی‌هاییبارنگ مخصوص آن دوره استفاده می‌گردیدهکه تفاوت‌هایی در تلفیق رنگ‌های انتخابی با دوره‌های بعدی محسوس می‌گردد.
با در نظر گرفتن اینکه بناهای مذهبی و غیرمذهبی در دوره سلجوقیان به‌طور چشمگیری ایجاد و توسعه‌یافته است. سبک معماری بناهای مذهبی این دوره الگوی جالبی جهت احداث بناهای دیگر بوده که حاکی از اهمیت تاریخ معماری اسلامی دوره سلجوقیانهست.ازجمله بناهای خدماتی که در خراسان به‌جاماندهو از شاهکارهای معماری سلجوقی است کاروانسرا رباط شرف هست که در آن دوره بنیان گردید و در دوره‌هایبعدی تکمیل و رونق گرفته است.
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی