بنیاد مختومقلی فراغی

در نگاه کلی شاکله پوشاک ایرانی در دو سده نخست ورود اسلام را بایستی همان روال تن‌پوش‌های ساسانی برمی‌شمرد که به‌تدریج از محاق درآمده و با پذیرش تغییراتی متأثر از نوع پوشش اعراب به حیات خود ادامه داد. با فروپاشی دستگاه خلافت اموی، نگاه اعراب که دیگر از ماهیت پیروزمندانه خود جداشده بودند به مقولات فرهنگی و تمدنی، نگاه زاویه‌داری نبود. به‌ویژه آنکه خلافت عباسی وامدار جنبش مردان خراسان به رهبری ابومسلم بود و دوام و بقایش نیز وابسته به خرد و دانش دبیران و وزیرانی بود که به‌مانند برمکیان یا فضل بن سهل بر اریکه قدرت عباسی تکیه زده و دانش حکومت‌داری ایرانی را پس از دو قرن احیا نمودند.

در بازگشت به موضوع پوشاک بایستی به این نکته اشاره‌کنیم که در دوره آل‌بویه و بعدها در تمام دوران سلجوقی استفاده از پارچه ابریشم در میان اقشار مختلف جامعه اعم از حاکمان تا عامه مردم شهرنشین رونق فراوانی داشت و ازاین‌رو باید به عهد سلجوقی به‌مثابه یکی از دوره‌های طلایی هنر بافندگی نگاه کرد.

جدای از ابریشم که با مجموعه‌ای از طرح و نقش تزئین می‌شد و استفاده از آن در مراسم‌های ملی، بومی و طایفه‌ای مرسوم بود، پوشش عمومی جامعه شکل ساده‌شده همان پوششی است که نیاکان ساسانی ما بر تن می‌کردند. این پوشش در مردان شامل قمیص (تونیک)، کُرته، انواعی از بازوبند، قبا، ردا، فوطه یا شنل، شلوار و انواعی از پاپوش و کلاه بود که شرح مختصر آن‌ها در ادامه بیان خواهد شد.

بلندی پیراهن‌های مردانه در دوره سلجوقی معمولاً تا بالای زانو بود و در مواردی تا ساق پا نیز ادامه داشت. یقه پیراهن در دو نوع یقه‌هفت و گرد بود و در قسمت کمر به‌وسیله شال یا کمربند بخش پائین‌تنه پیراهن از بالاتنه آن جدا می‌شد. پیراهن‌های مورداستفاده عامه مردم و بعضاً طبقه اشراف معمولاً جلوبسته بود و از طریق سرپوشیده می‌شد. دکمه‌ای نیز در یقه قرار داشت که پس از پوشیدن لباس بسته می‌شد تا فرم آن حفظ شود. تفاوت عمده در این دسته از پیراهن‌ها در نوع آستین آن‌ها بود که در انواع بلند، کوتاه، گشاد یا تنگ بسته به موقعیت اجتماعی افراد، شرایط آب و هوایی و نوع کاربرد لباس دوخته می‌شد. بر روی آستین معمولاً بازوبندهایی بسته می‌شد که با انواعی از نقش و نگار تزئین شده بود. دسته‌ای از پیراهن‌ها اما در محل آستین نقشی طرح می‌بست که منقش به طرح یا درج آیاتی به خط کوفی بود.

تن‌پوش دیگر مردان کرته یا ارخالق است که نوعی از پیراهن هست که در زیر لباس اصلی پوشیده شده و بلندی آن تا حدود ران‌ها می‌رسید. این تن‌پوش آستین‌های کوتاهی داشت و بسته به موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد و نیز شرایط آب و هوایی جنس آن از انواع پارچه‌های پشمی و معمولی تا حریر ابریشمی متغیر بود.

قبا یا روپوش معمولاً جلوباز بود و بر روی پیراهن بر تن می‌شد و معمولاً آستین‌بلند بود، اگرچه قبای آستین‌کوتاه نیز کم‌وبیش رواج داشت. گونه دیگری از روپوش شنل یا ردا بود که به‌مانند قبا جلوباز و برعکس آن فاقد آستین بود.

تن‌پوش عمده دیگر مردان شلوار بود که معمولاً نسبتاً گشاد بود و در قسمت کمر پرچین و دم پای تنگی داشت. این دم پا کمک می‌کرد تا شلوار بتواند به‌راحتی در چکمه‌های ساق بلند فرو بود. گونه دیگر کفش‌ها شامل چکمه، نیم چکمه و کفش بود که بسته به موقعیت اجتماعی استعمال آن برای افراد متفاوت بود.

در مورد کلاه، نکته مهم این است که در دوره سلجوقی این قبیل سرپوش‌ها دستخوش تغییرات بنیادینی شد. در ابتدای این سلسله کلاه به‌مانند دوره سامانی و پیش از آن، شکل تقلیدشده کلاه ساسانی بود. بعدها به‌مرورزمان ذائقه مردمان آسیای صغیر بر ایرانیان چیره شد و به‌ویژه در کلاه تأثیرات بسیاری گذاشت. جدای از نقش‌هایی که در آن مردان کلاه‌های گرد نمدی به شیوه مادها بر سر می‌گذاشتند که روبان‌هایی در ادامه انتهایی آن در پشت سر آویزان بود. گونه مهم و اصلی کلاه شامل سرپوش، نوار تزیینی و عمامه بود. از نوارها جدای کارکرد تزیینی به‌مانند اشکانیان برای نگاهداری موی سر نیز استفاده می‌شد. باید به این نکته توجه کرد که در این دوره به‌جز مناسبت‌های خاص استفاده از کلاه مرسوم نبود و عمامه سرپوش اصلی مردان به شمار می‌آمد. بر این روی عمامه نیز در برخی از موارد کلاه‌های نمدی کوچکی قرار می‌گرفت که جنبه تزئینی داشت و بر روی آن‌ها امکان درج نشان یا الصاقات تزئینی از جنس نقره و طلا میسر بود.

پادشاهان نیز در این میان به‌مانند ادوار گذشته تاج بر سر می‌گذاشتند که در این دوره تاج به‌نوعی کلاه بود که گوشه‌های نوک‌تیزی داشت و در اطرافش زائده‌هایی منقش به جواهرات آویزان بود

کلاهی نیز در این میان مرسوم بود که فاقد لبه بود و دورش دور دوزی می‌شد. نمونه دیگری نیز هست که در آن لبه کلاه برگشته و دوخت شده است. از انواع کلاه‌هایی که در مستندات ادبی از آن‌ها یادشده می‌توان به کلاه سموری، کلاه زنگله، کلاه صوفی، کلاه نمد، کلاه بارانی، کلاه ترکی، کلاه تتری و... اشاره نمود.

در مورد پوشاک زنان مدارک چندانی در دست نیست و حجم اندک اطلاعات در این زمینه بیانگر آن است که زنان در پوشش چندان تفاوتی با مردان نداشتند و آنان نیز از رداهای بلند و تن‌پوش‌های زیرین ساده با آستین‌های تنگ استفاده می‌کردند و به‌مانند مردان در ناحیه کمر شال یال کمربندی می‌بستند که البته ظریف‌تر بود و معمولاً هم پرنقش‌ونگار می‌نمود. ردای رویی هم برعکس مردان که جلوباز بود به‌وسیله لایه‌ای از خود ردا به‌طور مورب از سمت راست به چپ کشیده شده و فضای باز را پوشش می‌داد. در فاصله مثلثی شکل پدید آمده در سمت راست یک یقه‌برگردان هم تعبیه می‌شد. شلوار، کرته و بازوبند تزئینی به شیوه‌ای که شرح آن در لباس مردان آمد در پوشاک زنان نیز مورداستفاده قرار می‌گرفت.

ملکه و زنان پادشاه نیز به‌مانند خود او از تاج یا دیهیم استفاده می‌کردند که به نظر می‌آید تا مورد استعمال آن در مراسم رسمی بوده باشد. جدا از این موارد که تقریباً بین مردان و زنان مشترک است، مقنعه و چادر پوشش انحصاری زنان است. مقنعه تقریباً تمام مو و گردی سر را می‌پوشاند و چادر نیز پوشش سراسری بود که زنان هنگام حضور در اجتماع آن را بر سر می‌کردند.

در مورد پاپوش نیز جوراب‌های کوتاه، کفش‌های ساده نمدی یا گالش در میان زنان سلجوقی متداول بود و آن‌ها بسته به موقعیت و جایگاه انواعی از آن‌ها را با کیفیت متفاوت مورداستفاده قرار می‌دادند.

Iranian Clothing in Seljuk Period

In a general point of view, the bases of Iranian clothing in two first centuries of Islam can be considered in the same vein of Sassanid clothing that gradually represented itself and continued its life in a changed form influenced by Arabic clothing

In Seljuk period, using silk fabric was very common among different social classes from rulers through to common urban people and therefore this period is considered as constituting one of the golden periods of weaving art

In addition to silk that was adorned by various designs and patterns public clothing of the society was the simplified form of Sassanid period. This clothing for men included tunic, Korte, some types of armband, long garment, robe, cape, pants, and a variety of footwear and cap

Men clothes if Seljuk Period extended to above their knee and shin in some cases. The neck of the clothes were in two kinds of V-neck and round-neck versions and a cape or belt separated the lower and upper parts of the clothes. The front part of the clothes used by common people, and sometimes nobles, were closed. There was also a button in the neck that would be closed if worn to keep its form. There were usually armbands of sleeves decorated with some types of patterns

Other clothing of men were Kerte or Erkhalegh that is worn beneath the main clothing and extended to the thighs. The front part of long-garment was open with long sleeves. Men’s pants were nearly loose with waves in waist and tight ankles

The main and important kind of cap included head-cover, decorative band, and turban. Apart from its decorative function, these bands were used for holding the hair just as in Parthian Period

Just like previous periods, kings would put on a crown. The crown of this period was like a cap with jagged corners and protrusions that had jewels installed on them

The clothing of women was not very different from that of men and they also wore long garments and simple clothing with tight sleeves and used waist cape or belt just as men. Unlike the exterior garment of men that its front part was open, that of women was covered with a layer of the garment itself from right to left and covered the open part of the garment. The same pants, Korte, and decorative armband mentioned for men were used by women too

 http://todaysarchitectandfashion.com