درباره نورالدين زرين كلك، جادوى نقش‌های متحرك!
- دريافت مدرك دكتراى داروسازى در دانشگاه تهران.
- كارگردانى انيميشن ـ آكادمى سلطنتى بلژيك. دوره فيلم عروسكى ـ استوديو jiriTronka. سال ۱۹۷۵.
- تأليف و تصويرسازى کتاب‌های درسى، كودكان و مجلات.
- طراحى، فیلم‌نامه و كارگردانى فیلم‌های انيميشن، گرافيك پوسترهاى پزشكى و دارويى، بروشور، كتاب و بسته‌بندی.
- تأسيس اولين مدرسه انيميشن (فوق‌دیپلم) در سال ،۱۳۵۳
- تأسيس اولين دوره دانشگاهى انيميشن (فوق‌لیسانس) در سال ،۱۳۵۶
- عضو آسيفاى بین‌المللی (انجمن كارگردانان انيميشن) از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۲.
- عضو هيأت مديره آسيفاى بین‌الملل از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۰.
- تأسيس آسيفاى ايران و رئيس هيأت مديره آن از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰.
- عضو هيأت مديره خانه سينما از سال ۱۳۷۹.
- كسب عنوان پرزيدنت آسيفاى بین‌المللی در سال ۲۰۰۴.
برخى از معروف‌ترین آثار هنرى وى عبارتند از:
اتل متل توتوله، زمین‌بازی با بوش تداعى، دنياى ديوانه ديوانه ديوانه، اميرحمزه دلدار، چشم تنگ دنيادار، ابرقدرت‌ها، سندباد، قصه گل‌های قالى، گور دلگير، راهى به همسايه و فيليپو.
نورالدين زرين كلك را به‌حق پدر انيميشن ايران می‌شناسند. نه از آن خاطر كه آورنده يا ابداع‌کننده هنر هشتم به سرزمين بهزاد و مينياتور باشد. شايد انتساب اين لقب بامسمى بيشتر به خاطر مويى است كه او براى انيميشن سفيد كرده است و چهره‌ای كه از شدت تحمل رنج و مشقت در اين وادى پير و پيرتر شده است. به من اگر بود نورالدين زرين كلك را پدر انيميشن ايران می‌نامیدم.
زرين كلك متولد ۱۳۱۶ مشهد است و با آنكه دكتراى داروسازی‌اش را از دانشگاه تهران گرفته، پس از ۱۰ سال فعاليت مستمر توانست تصويرگرى کتاب‌های درسى و جيبى را در بلژيك بياموزد و البته در اين مدت و بين سال‌های ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲ در آكادمى سلطنتى بلژيك در اين حرفه به تحصيل بپردازد و مدرك لیسانسش را در اين خصوص از اين آكادمى دريافت كند. او در سال ۱۳۵۳ نخستين مدرسه انيميشن ايران را در كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان تأسيس كرد و سه سال بعد در دانشگاه فارابى ـ دانشگاه هنر امروز ـ رشته انيميشن را راه‌اندازی كرد و مشغول تدريس در آنجا شد. او در طول سال‌های مستمر فعاليت در اين حرفه چندين فيلم انيميشن ساخت و ۲۰ كتاب براى كودكان نقاشى كرد و ۷ كتاب نوشت كه نتيجه آن گرفتن ۴۰ جايزه از جشنواره‌های مختلف داخلى و خارجى و نمايشگاه بین‌المللی كتاب بود. آخرين خبرى كه از زرين كلك در رسانه‌ها منتشر شد و همه را خوشحال كرد، خبر انتخاب او به سمت «پرزيدنت» آسيفاى بین‌المللی است. اهميت اين انتخاب به قول حسين ضيايى كارشناس انيميشن وقتى بيشتر می‌شود كه درمی‌یابیم در جهان متبلور از انديشه و صلح و «جنگ» بدون هيچ محدوديت و سابقه سياسى يا جغرافيايى، انسان‌هایی برگزيده می‌شوند كه نه تنها براى ملت و كشور خود محترم هستند، بلكه به‌واسطه اين احترام، براى جهانيان والا و گرامى می‌شوند.
انتخاب زرين كلك به رياست آسيفا زمانى اهميت بيشترى می‌یابد كه بدانيم اين تشكل كه خود وابسته به يونسكو است، براى مقابله با انیمیشن‌های تجارى هاليوودى برپا شده است و هدفش حمايت معنوى و اخلاقى از انيميشن «آرت» است و همه ساله جشنواره‌های متعدد هنرى را برگزار می‌کند. آن‌چنان‌کههم‌اینک در بيش از ۱۰۰ كشور جهان شعبه و وابسته دارد.
باز هم به قول حسين ضيايى، آسيفاى بین‌المللی، بيشتر به سبب وابستگى به زرين كلك به انيميشن آرت و ارتباطات تجريدى و بلافصل وى، به او اعتماد كرده و تا آنجا ترغيب شده كه كسوت «پرزيدنتى» را به او اعطا کند. شايد انتخاب او به اين سمت و عنوان بتواند مرهم كوچكى باشد بر زخم‌های كهنه و ديرپاى هنر انيميشن در ايران كه الحق و الانصاف به‌رغم تمام مهجوريت و غربتى كه متحمل می‌شود همچنان هنرمندانه و سخت گيرانه به حيات خود ادامه می‌دهد. خود زرين كلك درباره هنر انيميشن در ايران می‌گوید: «در ايران، انيميشن داراى مشكلات مزمن و حادى است. يك سلسله دلايل پشت قضيه است كه براى طرح آن‌ها بايد سمينارهايى برگزار شود و ساعت‌ها به آن پرداخت. اما در كل، نخستين مشكل اين است كه
انيميشن به سبب ظرفیت‌های خاص خودش، زیر سایه سنگين سينماى اكران (فيلم سينمايى) تقريباً محو شده و جايى براى نفس كشيدن پيدا نمی‌کند. مشكل دوم اين است كه فیلم‌های انيميشن براى خريد مشترى ندارد
و برخلاف فیلم‌های سينمايى كه ضابطه‌مندی مشخص، سانس بندى و سالن سينما دارند و همه‌چیزشان قطعيت پيدا كرده، بلاتکلیف‌اند و به جز مواردى خاص چون جشنواره‌ها، کتابخانه‌ها، مجامع فرهنگى خاص، جايى براى عرضه ندارند. بنابراين در مسائل توليد هم، كسى به سرمایه‌گذاری در اين نوع سينما تشويق نمی‌شود.»
او معتقد است تنها مفر علاقه‌مندان براى ارائه و عرضه آثارشان تلويزيون و صداوسیماست كه آن هم يك سيستم دولتى است و آنجا هم با نگاه و ذائقه خاصى به پخش این‌گونه آثار هنرى می‌پردازد و اين تنها مشترى هم مشترى بی‌قیدوشرطی نيست و به عبارتى مشترى بدون رقيب است و علل ركود توليد انيميشن به‌این‌ترتیب در يك نگاه كلى این‌گونه قابل تبيين است.
وقتى از زرين كلك درباره سطح معيار توليد انيميشن در ايران ازنظر كيفى سؤال می‌شود پاسخى شنيدنى می‌دهد و می‌گوید: «اگر بخواهيم دراین‌باره به بررسى كيفى بپردازيم و پتانسيل انيميشن در ايران را مورد كنكاش قرار بدهيم بايد بگويم كه بنده وضعيت انيميشن را در چند كشور اروپايى و آمريكايى دیده‌ام و از نزديك با آن‌ها آشنا هستم، دراین‌بارهمی‌توانم بگويم كه ما از پتانسيل خوبى براى انيميشن برخورداريم و استعدادهاى لازم يا حداقل استعدادهاى قابل پرورش در ايران براى اين كار وجود دارد، حتى از برخى از كشورها هم از بابت آموزش اين رشته آماده‌تریم. قطع‌نظر از اينكه دانشکده‌های ما كيفيت آموزشی‌شان در چه سطحى است، حداقل می‌توان گفت كه ما رسماً داراى دو دانشكده در سطح كارشناسى ارشد، يك دانشكده در سطح كارشناسى هستيم و از قرارى كه من شنیده‌ام تعدادى هم با بورسيه براى دريافت دكترا به اروپا اعزام شده و می‌شوند و حتى در خود ايران هم زمزمه کلاس‌های دكترا براى انيميشن شنيده می‌شود و اين خبرها خبر بسيار خوبيست.»
دكتر زرين كلك قبول ندارد كه جزو نسل اول انيماتورهاى ايرانى است و معتقد است كه نخستين قدم‌ها را براى انيميشن در ايران كسانى چون «نصرت‌الله كريمى»، «اسفنديار احمديه» و «جعفر تجارت چى» برداشته‌اند.
بااین‌حال به اين نكته معترف است كه «ازنظر معنوى، بنده تفكر انيميشن اروپايى را به ايران آوردم. اين تفكر نوعى انيميشن فرهنگى و روشنفكرانه بود كه پايگاه و جايگاه اصلى آن در اروپاى آن زمان و در رقابت با تفكر تجارى انيميشن آمريكايى بود.»
شايد منظور اصلى زرين كلك از انيميشن اروپايى همان هنر جادويى انيميشن اروپايى شرقى است. براى همين هم هست كه دلبستگى خود را به آن انيميشن منكر نمی‌شود. دراین‌بارهمی‌گوید: اروپاى شرقى كه بعد از جنگ جهانى دوم در حصار كمونيسم به سر می‌برد، به دلايل سياسى صاحب يك نوع خلقيات اجتماعى شده بود كه آثارش در نمودهاى فرهنگى آن مانند ادبيات، سينما، تئاتر و ساير هنرها بروز می‌کرد. انيميشن يكى از بهترين وسايل و ابزارهاى اين جلوه گرى هنرى و سياسى بوده چرا كه به دليل محدوديت آزادى بيان و فشارهاى دولتى، هنرمندان از بيان دردهاى اجتماعى محروم بودند و در جهت دستيابى به ابزارهاى بيانى غیرقابل‌کنترل بودند تا با آن بتوانند به يك نوع بيان برسند و از تعرض دولت‌ها‌شان در امان باشند. يكى از بهترين اين زبان‌ها زبان انيميشن بود. بنابراين ما در اين دوران چهل‌ساله شاهد روييدن نوعى از سينماى انيميشن در بلوك شرق هستيم كه زير پوسته ظاهرى، به بيان مطالب عمیق‌تریمی‌پردازد و بيشتر به اومانیسم (انسان‌گرایی) توجه دارد. وقتى قرار است درباره آينده هنر انيميشن در ايران صحبت شود مزاج زرين كلك كمى تلخ می‌شود و اين شايد ناشى از نگاه واقع بينانه اى است كه او نسبت به مسائل پيرامونى اين هنر در ايران دارد. او واقعيت انيميشن را در ايران چندان خوب نمی‌داند و می‌گوید: بايد اعتراف كنيم كه ايران در اين بازار جهانى، بی‌نصیب مانده است. هرچند از لوازم و ابزار كافى برخوردار بوده است كه مهم‌ترین آن نيروى كار ارزان در ايران است يعنى همان چیزی كه كليد پيشرفت و پيش افتادن آسياى دور تلقى می‌شود.» او معتقد است اگر ما، با ارائه روش‌های دوستانه، به جايگاه خود در خانواده جهانى بازگرديم و اعتماد ازدست‌رفته را بازیابیم، می‌توانیم در بازار مكاره توليد و عرضه و فروش و سود فیلم‌های انيميشن مصرفى سهيم بشويم. بدون اينكه از ارزش‌های انسانى و والاى فرهنگ غنى و ايرانى خود دست بشوييم. آيا می‌توان به صنعتی‌تر شدن هنر انيميشن در ايران اميدوار بود؟
آيا هنرى بودن با صنعتى و تجارى بودن انيميشن منافات پيدا می‌کند؟ زرين كلك دراین‌بارهحرف‌های شنيدنى دارد. او معتقد است كه هر شاخه هنرى بايد راه صنعتى شدن خود را هم پيدا كند و اين يك قاعده عمومى است و انيميشن هم در ايران از اين قاعده مستثنى نيست. «هنر در ذات خود بايستى ناب و خالص باشد. و فقط در خدمت بيان مقاصد هنرمند به كار رود. مقاصدى كه معمولاً با زبان هنرى ديگرى قابل‌انتقال نيست. اما اين مطلب راه را براى صنعتى شدن يا عمومى شدن هنر نمی‌بندد. برعكس بايستى گفت كه این‌ها هر دو سرچشمه واحدى دارند و تنها مسیرهای متفاوتى را طى می‌کنند. مثل آبى كه از چشمه جدا می‌شود. می‌تواند به دريا بپيوندد و يا می‌تواند به كشتزارى برسد و صرف روياندن گياهان و درختان بشود.»
ازنظر او اين مورد آخرى را می‌توان به صنعتى شدن هنر تشبيه كرد. دراین‌بارهمی‌گوید: «گاه فيلم در ذات هنرى خودش باقی‌مانده و گاه هم بلافاصله مورد تأييد سرمایه‌گذاران قرار گرفته و تبديل به يك جريان توليدى تجارى شده و مصارف و مخاطبان خود را داشته است.»
ازنظر او توليدات صنعتى كه براى مصارف عمومى عرضه می‌شود، همواره با اين خطر مواجه هستند كه ناخالصى آن‌ها زياد باشد و يا به عبارت ديگر ميزان خلوصشان كمتر شود. «خطر اين هست كه فيلمى با نيت تجارى و خالى از هنر ساخته، توليد و توزيع شود و به دست مخاطبان هم برسد. اما نه‌تنها مفيد نباشد كه مضر هم باشد.» حرف‌های زرين كلك درباره دوران تاريخى انيميشن و ارتباط آن با دولت حرف‌هاییپرمغز است. او معتقد است هنر و صنعت انيميشن در ايران از ابتدا دچار کم‌خونی بوده است. «حتى در دوران قبل از انقلاب در اين بخش و تعامل آن با دولت و حكومت مسأله داشتيم. هر چند در ابتدا كسانى در اين وزارتخانه (فرهنگ و هنر) مثل اسفنديار احمديه، جعفر تجارت چى، نصرت كريمى، نفيسه رياحى و ... درواقع سنگ بناى انيميشن را گذاشتند، اما در ادامه از وجود اين افراد استفاده لازم و كافى شد. به‌طوری‌که آقاى نصرت كريمى كه درس انيميشن را در چک‌اسلواکی خوانده بود، بعدها به‌طرف سينماى زنده تمايل پيدا كرد و در كارگردانى و بازيگرى فعاليت كرد و در آن توفيقات بيشترى هم كسب كرد.»
او معتقد است در دوران پيش از انقلاب انيميشن ايران بيمار بود و تشكيلات آن براى ايجاد شغلى براى آقاى پهلبد ساخته شده بود و چندان به اين حرفه توجهى نمی‌شد و انيميشن اگرچه در وزارت فرهنگ و هنر زاده شده اما ناقص‌الخلقه ماند و دوران رشد خود را طى نكرد. « بعدها كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان وظيفه حضانت از اين نوزاد را برعهده گرفت و به دليل جوان و تازه‌نفس بودن و داشتن مغزهای سازمان ده و رشد یافته‌اش توانست به‌سرعت كمبودهاى وزارت فرهنگ و هنر آن موقع را جبران كند.»
به‌هرحال انيميشن ايران مديون زرين کلک‌ها است. كسانى كه با دست خالى و صرفاً براى عشق و علاقه خود بدون هيچ ادعايى زحمت كشيدند و به‌پایبالندگی‌اش مو سفیدکردند و خون‌جگر خوردند و با انواع بی‌مهری‌ها و كمبودهاى آن ساختند. در اين ميان آنچه نبايد فراموش شود اين نكته است كه در تاريخ نگارى هنرى اين مرزوبوم اتفاقاتى همچون «راه‌اندازیدوربین‌های تك فريم تصويرگرى كتاب كودك در كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان، تأسيس آسيفاى ايران و طراحى دانشکده‌های انيميشن با نام زرين كلك هم‌آمیزیاجتناب‌ناپذیر دارد.
- این مقاله ابتدا در مجموعه «مهرگان» و در جشن‌نامه مشاهیر معاصر ایران به سفارش و دبیری محسن شهرنازدار تهیه و منتشر شده است. پروژه مهرگان که در موسسه فرهنگی- مطبوعاتی ایران به انجام رسید؛ به معرفی نخبگان ایرانی متولد 1290 تا 1330 خورشیدی می‌پرداخت. بخشی از این پروژه سال 1383در قالب کتاب منتشر شده است.
- ویرایش نخست توسط انسان‌شناسی و فرهنگ: ۱۳۹۷
- آماده‌سازی متن: فائزه حجاری زاده
-این نوشته خُرد است و امکان گسترش دارد.برای تکمیل و یا تصحیح اطلاعات نوشته شده، به آدرس زیر ایمیل بزنید:
elitebiography@gmail.com
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی