درباره‌ی هایکو و هایکوخوانی/ گفت‌وگوی با دکتر آیت حسینی .مرکز مطالعات ژاپن
هایکو نام یک قالب شعری ژاپنی است. همان‌طور که ما در ادبیات فارسی، قالب‌های شعری مختلفی مثل غزل، قصیده، مثنوی و رباعی داریم، در شعر ژاپنی هم قالب‌های مختلفی وجود دارد. هایکو شعری بدون قافیه اما موزون است. وزن شعر ژاپنی وزن هجایی است، یعنی تعداد مشخص هجاهای هر بند، برای خواننده یا شنونده، حس مواجهه با کلام موزون ایجاد می‌کند. برای مثال، وقتی یک فرد ژاپنی‌زبان چند بند پنج هجایی و هفت هجایی را پشت سر هم می‌شنود، احساس می‌کند با یک کلام آهنگین و موزون مواجه است. هایکو قالب شعری ۱۷هجایی کلاسیک ژاپنی است. در این قالب، ابتدا یک بند پنج هجایی می‌آید، بعد یک بند هفت هجایی و در پایان، یک بند پنج هجایی دیگر. بنابراین، همان‌طور که مثلا رباعی قالب شعری فارسی و عربی است و در این زبان‌ها، چهارچوب مشخص و تعریف معین و ویژگی‌های خاص خود را دارد،هایکو هم قالب شعری ژاپنی است و در داخل این زبان تعریف می‌شود. البته‌هایکو به‌جز وزن هجایی، ویژگی‌های صوری و فنی متعدد دیگری نیز دارد که برای درک آن‌ها نیاز به دانش پیش‌زمینه‌ای در مورد زبان و ادبیات ژاپنی هست. یکی از این ویژگی‌ها، استفاده از برش واژه در انتهای بند‌های‌هایکو است. برش واژه‌ها، تک واژه‌‌هایی در زبان ژاپنی هستند که در انتهای جمله می‌آیند و بار معنایی یا کارکرد خاصی به جمله می‌دهند. این برش واژه‌ها معمولا معادل خاصی در زبان‌های دیگر ندارند و ترجمه‌ی آن‌ها به زبان‌های دیگر بسیار دشوار است. بنابراین، هایکو یک گونه‌ی شعر سنتی ژاپنی است که کاملا به زبان ژاپنی وابسته است.
در میان‌هایکوسرایان ژاپنی، چهار هایکوسرای بزرگ کلاسیک ژاپن یعنی ماتسوئو باشو، یوسا بوسون، کوبایاشی ایسا و ماسائوکا شیکی جایگاه ویژه‌ای دارند که آثاری از آن‌ها به صورت پراکنده به زبان فارسی ترجمه شده است.
رباعی به مثابه هایکو
نظرها و دیدگاه‌های متفاوتی در این مورد وجود دارد. برای روشن‌تر شدن مسئله، بهتر است مثالی از زبان و ادبیات فارسی بزنیم. فرض کنید فردی چینی ترجمه‌ی انگلیسی رباعیات خیام را خوانده باشد. اگر این فرد شروع به سرودن اشعاری به زبان چینی کند و این اشعار را در چهار بند دو به دو روبه‌روی هم بنویسد و مضمون آن را شبیه به اشعارخیام انتخاب کند، آیا می‌‌توانیم بگوییم که رباعی سروده است؟ تفاوت رباعی با دو‌بیتی و بقیه‌ی گونه‌های شعر، علاوه بر مضمون، در وزن آن است. بی‌تردید از آن‌جا که در زبان چینی، نمی‌توان این وزن و مشخصه‌های فنی دیگر را تقلید و بازسازی کرد، نمی‌توان نام آن اشعار را نیز رباعی گذاشت. این اشعار در بهترین حالت، شعرهای مدرن چینی با الهام از رباعیات خیام هستند و نه خود «رباعی». در مورد‌هایکو هم وضعیت به همین ترتیب است. به اعتقاد من، به دشواری می‌توان قائل به وجود چیزی به نام «هایکو» در جهان خارج از زبان ژاپنی شد. علاوه برمسائل صوری و فنی، از نظر محتوایی نیز اشعار‌هایکو وابستگی زیادی به تاریخ، فرهنگ، جغرافیا، اقلیم، ادیان و جامعه‌ی ژاپنی دارند. طبیعت ژاپن در‌هایکو نقش بسیار پررنگی دارد. همچنین مضامینی در‌هایکو مطرح می‌شوند که با تفکر ژاپنی ارتباط تنگاتنگی دارند. برای مثال، توجه به کوتاهی عمر و بی‌اعتباری و ناپایندگی جهان و همچنین ستایش و زیبا دیدن فقر و انزوا و حزن و اندوه و دلتنگی در‌هایکو بسیار پررنگ است.
در بین‌هایکوسرایان قرن بیستم هم دکتر حسینی کسانی مثل کوساتائو ناکامورا،هاکیو ایشی‌دا یا تِی‌جو ناکامورا را دوست دارد
با کمک ماتسوئو باشو
همان‌طور که غزل چند بیت نخستین قصیده‌های طولانی بوده و بعدها مستقل شده و قالب شعری مجزا را تشکیل داده است،هایکو هم در زبان ژاپنی از مستقل شدن سه بند نخستین اشعار بلندتر به وجود آمده است. این قالب در آن دوران «هوکویاهایکای» خوانده می‌شده و تا قرن هفدهم، برای تفریح و سرگرمی و مطایبه استفاده می‌شده است اما در قرن هفدهم، با ظهور ماتسوئو باشو، به یک گونه‌ی ادبی جدی در ادبیات ژاپنی تبدیل شد و توجه شاعران بسیاری را جلب کرد. در اواخر قرن نوزدهم، ماسائوکا شیکی این قالب شعری را تحلیل و صورت بندی کرد و درمورد آن نظریه‌پردازی کرد و نام «هایکو» را بر آن گذاشت. در قرن بیستم، اشعار‌هایکو به تدریج به زبان انگلیسی و دیگر زبان‌های اروپایی ترجمه شد و جهان کم‌کم با این گونه شعر ژاپنی آشنا شد. در بسیاری از کشورها، افرادی شروع به سرودن اشعار کوتاهی کردند که در آن‌ها از مضامین‌‌هایکو الهام گرفته شده بود. بسیاری از این افراد نام اشعار خود را‌هایکو می‌گذارند. ولی همان‌طور که گفتیم شاید دقیق‌تر آن باشد که به این آثار «اشعار الهام گرفته از‌هایکو بگوییم» من خودم برای اشعار غیرژاپنی از عنوان «هایکو واره» استفاده می‌کنم. خوانندگان ایرانی با هایکو به طور جدی از اوایل دهه‌ی۶۰ خورشیدی و پس از انتشار کتاب شاملو و پاشایی با عنوان «هایکو، شعر ژاپنی» آشنا شدند. این کتاب که حاصل گردآوری و ترجمه از کتاب‌های متعددی از زبان انگلیسی بود، با دادن اطلاعات مفید فراوان درباره‌ی هایکو و ترجمه‌ی شاعرانه و دلنشین اشعار، به خوبی توانست مخاطبان ایرانی را به‌هایکو علاقه‌مند کند. از دهه‌ی ۷۰ به‌تدریج برخی از ایرانی‌ها شروع به سرودن اشعاری با الهام از ترجمه‌های اشعار‌هایکو کردند. این جریان از نیمه‌ی دوم دهه‌ی۷۰ و با گسترش اینترنت و فضای مجازی شتاب بیشتری گرفت.
یک شعر طبیعت محور
در زبان ژاپنی تفاوت‌های بین‌هایکو و شعر سپید را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: تفاوت‌های صوری و تفاوت‌های محتوایی. تفاوت‌های صوری به مسائلی نظیر وزن مرتبط می‌شود که خاص زبان ژاپنی است اما تفاوت‌های محتوایی بین شعر سپید و‌هایکو در زبان ژاپنی را می‌توان به زبان‌های دیگر نیز تعمیم داد. مثلا این‌که هایکو انسان‌محور نیست و طبیعت‌محور است و عناصرطبیعی مثل حیوانات، گیاهان، باد، باران، برف، مه، فصل‌ها و مظاهر طبیعت نظیر کوه، جنگل، رود و دریا در آن نقش اصلی را ایفا می‌کنند. همچنین،هایکو کاملا رئالیستی و واقعگراست و در آن از تخیل شاعر خبری نیست. همچنین‌هایکو کوتاه و ساده است و در آن بازی‌های ذهنی و کلامی شاعر را کمتر می‌بینیم. تفاوت دیگر آن است که‌هایکو مانند یک قطعه عکس کاملا عینی است و یک منظره‌ی واقعی را مقابل دیدگان خواننده می‌آورد، در حالی‌که شعر سپید هیچ کدام از این قید و بندها را ندارد.
اما در بین اشعار فارسی الهام گرفته از‌هایکو که تا حالا دیده شده، اغلب‌شان مثل اشعار سپید کوتاهی هستند که در سه سطر زیرهم نوشته شده‌اند و چندان رنگ و بوی‌هایکو ندارند. در بین آن‌ها البته‌هایکوواره‌های عباس حسین‌نژاد واقعا استثناست. ایشان هم مثل آقای ذاکری دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی زبان و ادبیات ژاپنی هستند و با مضامین و فضاهای‌هایکوهای ژاپنی کاملا آشنا هستند و توانسته‌اند به خوبی این فضاها را در اشعار فارسی خودشان بازسازی کنند. به همین دلیل، کارهای ایشان بسیار رنگ و بوی‌هایکوهای ژاپنی را دارد.
کتاب‌های ترکیبی
بهتر است بیشتر به کتاب‌هایی مراجعه شود که به طور مستقیم از زبان ژاپنی به فارسی برگردانده شده‌اند. اصولا ترجمه‌ی ادبی و به‌خصوص ترجمه‌ی شعر بسیار حساس است و در هر ترجمه، لاجرم بخشی از اثر از بین می‌رود و نکاتی از معنای آن دگرگون می‌شود. متاسفانه اغلب کتاب‌هایی که درباره‌ی‌هایکوهای ژاپنی در ایران به بازار آمده‌اند، در حقیقت، از زبان‌های واسطه نظیر زبان انگلیسی ترجمه شده‌اند. در ترجمه‌هایی که از زبان واسطه انجام می‌شوند، میزان این دگرگونی‌های معنایی و انحراف از متن اصلی بسیار زیاد است. گاهی، وقتی‌هایکو‌های ژاپنی‌ای را که از زبان‌های واسطه ترجمه شده‌اند با اصل ژاپنی آن‌ها مطابقه می‌کنیم، می‌بینیم واقعا شباهت اندکی به متن مبدا دارند. در میان کتاب‌هایی که درباره‌ی‌هایکو در بازار کتاب ایران هستند، علاوه بر کتاب «شاملو و پاشایی» که در این زمینه پیشرو بوده است و دقت فراوانی در گردآوری و ترجمه‌ی آن به خرج داده شده است، کتاب «لاک پوک زنجره» حاصل همکاری ع. پاشایی و کیمیه مائه‌دا کتاب بسیار خوبی است. همچنین کتاب‌هایی که آقای قدرت ذاکری به فارسی برگردانده‌اند، بسیار خواندنی هستند. مانند کتاب «زنبور بر کف دست بودای خندان» یا کتاب «راه تنگ اکو». آقای ذاکری دانش‌آموخته‌ی زبان و ادبیات ژاپنی است و این کتاب‌ها را مستقیما از زبان ژاپنی به زبان فارسی برگردانده است.
منبع: همشهری جوان
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی