تئاتر دقیقاً به چه درد میخورد؟! سایت انسان شناسی و فرهنگ
در تمامی هنرها، اغلب مؤلف اثرش را بدین دلیل خلق میکند که در وهله اول و بیش از همه خودش به این کار نیاز دارد. نیازهای مؤلف برای خلق اثر هنری میتواند یکی از دلایل ذیل باشد: «لذت، کشف، دردمندی، همدردی، دغدغهمندی، روشنگری، اعتراض، جستجو، اثبات و تعلیم». مؤلف تئاتر اما برای خلق یک تئاتر افزون بر ارضای نیازهای شخصی خود و همزمان با آن، به قصد عرضه به دیگری(تماشاگر) دست به آفرینش میزند. الگوهای عرضه تئاتر سه دسته اند: الف) تئاتر رایگان یا در ازای بها به مخاطب عرضه میشود. ب) تئاتر برای عموم یا خواص عرضه میشود. ج) تئاتر تحت حمایت دولت یا به شکل خصوصی ارائه میشود. بدیهیست که دست مؤلف جهت عرضه تئاتر باز است و او میتواند براساس ترکیبی از سه الگوی متفاوت فوق عمل کند. اما عرضه تئاتر در هر حالت و الگویی که صورت بگیرد در نهایت به مخاطب (تماشاگر) ختم میشود. شناخت رفتار تماشاگر و تحلیل نقشه ذهن او به منظور درک دلایل استقبال یا عدم استقبال او از تئاتر، از وظائف ناگزیریست که عرضهکنندگان تئاتر باید به آن بپردازند. تماشاگر تئاتر همچون همه مصرفکنندگان محصولات فرهنگی براساس «ارزشهای شخصی» انتخابهایش را انجام میدهد. تماشاگر بلیط یک تئاتر را خریداری نمیکند؛ بلکه او ارزشهای غایی که از تماشای یک تئاتر خاصش نصیبش میشود را خریداری میکند.
«ارزشهای شخصی» از منظر تئوری وسیله-هدف هدفهایی هستند که افراد در جستجوی آنها هستند. (مارک ایی.پری،1390: 26) از نظر روکیچ، ارزشهای شخصی و غایی هر فرد ترکیبی از هجده هدف متعالی ذیل هستند: یک زندگی راحت و آسوده، یک زندگی هیجانانگیز، نوعی احساس موفقیت و انجام کار، جهانی مملو از صلح و آرامش، جهانی زیبا، برابری، شادی، امنیت خانوادگی، آزادی، اوج عشق، امنیت ملی، رستگاری، لذت، ارزش قائل شدن برای خود، مقبولیت اجتماعی، خرد، هماهنگی درونی و دوستی حقیقی! (مارک ایی.پری،1390: 168) «زندگی خوب» برای هر فرد در هر نقطه از جهان حاصل ترکیب متفاوتی از این هجده ارزش غایی ست. هیچگاه نمیتوان به معدل و ترکیب میانگینی برای تمامی مردم یک قاره، کشور، شهر یا روستا و حتی یک خانواده رسید.
تئاتر نیز یکی از «وسیله»هایی ست که میتواند فرد را به هدفش یعنی داشتن زندگی خوب (ارزشهای غایی مورد نظرش) برساند. در واقع این «ویژگی»های تئاتر و «نتایج» ویژگیها (منفعتهای حاصل از این ویژگیها) هستند که فرد را در احساس و لمس زندگی خوب یاری میکنند. اما ویژگیهای منحصر بفرد تئاتر به عنوان یک محصول فرهنگی کدامند؟ تأثیر و نتایج استفاده (تماشا) این محصول فرهنگی (تئاتر) بر افراد- حین تماشا و پس از آن- چه هستند؟ ویژگیهایی که در رفتار و انتخابهای افراد تعینکننده و حیاتی هستند. در ادامه به این ویژگیها و نتایج خواهم پرداخت. ارتباط دو سویه و متقابل ویژگیهای هر تئاتر با منفعتهایی که نصیب تماشاگر میکند؛ سبب میشود تماشاگر نسبت به تصاحب و رسیدن به ارزشهای شخصی خود (ارزشهای غایی زندگیاش) احساس پیروزی یا شکست داشته باشد و در نتیجه نسبت به انتخاب یا عدم انتخاب آن تئاتر خاص اقدام نماید. ویژگیهای تئاتر را میتوان به شرح ذیل تفکیک کرد:
ویژگیهای خارجی تئاتر:
منظور از ویژگیهای خارجی آن دسته از ویژگیهائی ست که بدون استفاده و کاربرد محصول قابل ارزیابی هستند و بخشی از ترکیب فیزیکی محصول به حساب نمیآیند. (مارک ایی.پری،1390: 127) ترکیب فیزیکی محصول هنری همچون تئاتر عبارت از ترکیب فرم و محتوای اجراست.
مکان: تئاتر در کدام سالن و تالار اجرا میشود؟ محل اجرا خود به تنهایی و به شکلی مستقیم میتواند یک یا چند ارزش غایی زندگی را محقق کند. احساس تعلق به طبقه خاص از اجتماع با رفتن به تئاتری خاص در نقطهای خاص از شهر، احساس حضور در ساختمان تاریخی تئاتر شهر و احساس غرور ملی، احساس انجام کاری که خیلیها توان و فرصتش را ندارند؛ همه اینها به مقبولیت اجتماعی و تجربه لحظاتی از زندگی خوب کمک میکنند. تماشای تئاتری در نقطهای غیرمعمول و غیرمتعارف نیز میتواند چنین تجربه و ارزش مشابهی را برای تماشاگر ایجاد کند.
زمان شروع اجرا: ساعت شروع اجرا در شبانهروز نیز جزو ویژگیهای خارجی تئاتر هستند. شروع اجرا از نیمه شب به بعد. اجرا از طلوع یا غروب آفتاب، اینها نیز جزو ویژگیهای خارجی تئاتر هستند که میتوانند در احساس بهرهبردن از منفعتی خاص از تماشای یک تئاتر در نزد تماشاگر مؤثر باشند.
برند: از دیگر ویژگیهای خارجی تئاتر مؤثر بر انتخاب تماشاگر «برند» است که در تئاتر شامل اسم و موضوع نمایشنامه، اسم کارگردان، اسم نمایشنامهنویس، اسم و ترکیب بازیگران یا عوامل خواهد بود. نمایشنامه هملت شکسپیر همیشه خواهان و طرفدار دارد. چون هملت یک برند است حتی اگر مزخرف اجرا شود. اجرای فلان استاد که بیست سال از کشور دور بوده؛ امروز بسیار خریدار دارد. تازه ترین متن نمایشنامهنویسی که برگزیده و تقدیر شده مهمترین جشنواره کشور یا جهان شده قطعا وسوسه انگیز خواهد بود. تماشای تماشای بازیگر محبوب مردم در نقشی عجیب و غیرمعمول و با کمترین تناسب با پیشنیه شناخته شده او، میتواند خیل تقاضاکنندگان به تماشای آن نمایش را افزایش دهد.
قیمت و نحوه عرضه بلیط: بلیط از دیگر ویژگیهای خارجی تئاتر است. بلیط رایگان، بلیط تخفیفدار، بلیط خیلی گران، بلیط در دسترس همه، بلیط در دسترس خواص، بلیط به طرز باور نکردنی گران، بلیط بازار سیاه، بلیط میهمان و VIP. هر کدام از اینها میتواند در کنار دیگر ویژگیها، ترکیبی از ارزشهای غایی را در ذهن افراد برای انتخاب یک تئاتر خاص ایجاد کنند. پر واضح است که در این الگو بلیط ارزان همیشه سبب جلب تماشاگر به تئاتر نیست و خیلی جاها افراد در پی خریداری گرانترین بلیط و جایگاه ویژه هستند!
ویژگیهای ذاتی و درونی تئاتر:
ملاحظات اجرا: حین برخی اجراها تماشاگر مجبور به رعایت ملاحظاتی ست و حین برخی دیگر نه! خاموش کردن گوشی موبایل، رعایت سکوت، نخوردن چیزی، حرف نزدن در بعضی اجراها الزامی ست و در برخی تئاترها نیز تماشاگرشان را آزاد میگذارند تا تخمه بشکند، با بغل دستیشان حرف بزنند و... اینها همه ویژگیهای آئینی و قراردادی تئاتر است که ذاتی و درونی این محصول هستند.
برگشتناپذیر بودن زمان اجرا و بازه زمانی اجرا: تئاتر هنر درزمانی ست. درک تئاتر به جز درک تکتک لحظات شامل درک برآیند زمانیست که از نقطه صفر اجرا آغاز و پس از طول زمان مشخص اجرا، پایان مییابد. لحظهای که گذشت دیگر تکرار نمیشود، این یکی دیگر از ویژگی های ذاتی تئاتر است.
ارتباط نزدیک و نفس به نفس با بازیگران: احساس و لمس هیجانهای بازیگر از نزدیک، تجربهای منحصربفرد است که تنها و تنها در تئاتر امکان پذیر است.
نحوه مشارکت تماشاگر: شکل مشارکت دادن یا خطاب تماشاگر-بسته به هر تئاتر خاص- خود ویژگی درونی و ذاتی هر تئاتریست. برخی افراد که در جستجوی هیجان هستند برایشان مهم است که بدانند در این تئاتری که بناست ببینند آیا سهمی برای مشارکت و بازی آنها در نظر گرفته شده یا خیر! در حین اجرا آیا امتیاز خاصی به آنها داده میشود یا خیر! بعضی افراد هم از مشارکت هراس دارند و از آن گریزان هستند.
ویژگی انتزاعی تئاتر:
فعل «به تئاتر رفتن» یا « به تماشای تئاتر نشستن» به تنهائی و مستقل از مضمون و فرم آنچه قرار است روی صحنه اجرا شود؛ خود به تنهایی یک آئین است. برای تماشای یک تئاتر نیاز هست از قبل بلیط یا اجازه خاص تماشای تئاتری خاص را دریافت کرده باشی. متناسب با زمان اجرای تئاتر می باید از قبل برنامه روزانه خود را تنظیم کرده باشی. شاید نیاز باشد حتی پوشاک مناسب تماشای آن تئاتر خاص را نیز تدارک دیده باشی. این ویژگی انتزاعی و عمومی اغلب تئاترهاست. تماشاگر انتخاب میکند آئینی را در مکانی مشخص و معین و در زمان مقرر و از پیش اعلام شده تماشا کند. خود این ویژگی میتواند به شکلی مستقیم به برخی از ارزشهای غایی زندگی افراد ارتباط پیدا کرده و احساس درک و لمس زندگی خوب را به فرد بدهد. ارزشهایی چون یک تجربه هیجان انگیز، نوعی احساس موفقیت و انجام کار، جهانی زیبا، شادی، لذت، ارزش قائل شدن برای خود، مقبولیت اجتماعی و خرد، میتوانند نتیجه و تأثیر انتخاب تئاتر رفتن باشد.
منفعتها یا نتایج تماشای تئاتر:
تئاتر رفتن و تماشای تئاتر برای تماشاگران سه منفعت (نتیجه) مثبت با منفی دارد: تجربی حسی، روانی اجتماعی و مالی!
منفعت های تجربی حسی: منافعی هستند که حین تماشا یا پس از تماشا عاید تماشاگران میشود. منفعتهایی نظیر احساس تبدیل به آدم دیگری شدن (عموماً داناتر پخته تر و بهتر شدن)، سبک و خالی شدن یا همان تزکیه و کاتارسیس، بشردوست و نوع دوست شدن، عبرت گرفتن، میل به تغییر دادن خود دیگران و جهان، بااراده و مصمم شدن، بیدار و هشیارتر شدن، منزجر و متنفر شدن از فرد یا ایده و فکری خاص، طرفدار و هواخواه شدن، قوی و شکست ناپذیر شدن، اینها همه احساسهای خوب و بدی ست که فرد حین تماشا یا پس از تماشای تئاتر آنها را تجربه خواهد کرد و در نتیجه این منفعتها، به ارزشهای غاییاش یا همان «زندگی خوب» میرسد و از خریداری این محصول فرهنگی (تماشای این تئاتر) احساس رضایت و برد میکند.
منفعت های روانی اجتماعی: بسیاری افراد همینکه به تئاتر می روند احساس داشتن «زندگی خوب» را پیدا می کنند. حال فرقی نمیکند تئاتری که می بینند از نظر فنی و محتوایی دارای کیفیت خوبی باشد یا بد! دو منفعت «خروج فرد از تنهایی و مشارکت در فعالیت جمعی» همچنین «احساس تماشاگر حرفهای تئاتر بودن» هر دو از منفعت های روانی اجتماعی تئاتر هستند. این دو منفعت ایجاد کننده ارزشهای: مقبولیت اجتماعی، خرد، ارزش قائل شدن برای خود هستند.
منفعت مالی: به ظاهر تئاتر، محصولی گران است. اما اینگونه نیست؛ فرد با هزینه کردن برای تماشای تئاتر در واقع در مصارف مالی دور و نزدیکش صرفه جویی یا سرمایهگذاری میکند. با تماشای تئاتر میتوان انتظار تغییراتی در فرد را داشت که به وضوح در وضعیت اقتصادی او تأثیرگذار خواهند بود: شادی، عزت نفس و امنیت روانی ناشی از تماشای تئاتر سبب میشود فرد از هزینههای گزاف آینده برای درمان افسردگی، مشاوره و جستجوی ثبات و تعادل در زندگی، معاف گردد. بیداری و هشیاری ناشی از تماشای خطاها و لغزشهای دیگران در تئاتر سبب میشود احتمال اینکه فرد در زندگی خودش مرتکب آنها نشده و جلوی ضررهای مالی آینده را بگیرد؛ بالا ببرد. ایجاد عادات مثبت نظیر ترغیب به مطالعه، جمع دوستی، ورزش و برونریزی هیجانها و همچنین تغییر و تبدیل عادات منفی و پرهزینه به عادات کمهزینه و پرفایده، اینها همه سبب منظم شدن برنامه زندگی افراد و در نتیجه استفاده بهینه از وقت و به دنبال آن صرفهجویی در هزینه های مالی میگردد. با ایجاد و چنین تغییر نگرشی در فرد امکان محقق شدن درصد عمدهای از هجده ارزش غایی روکیچ بسیار بالا خواهد رفت و در نتیجه «زندگی خوب» تنها و تنها به بهای پرداخت قیمت یک بلیط تئاتر محقق میگردد.
شبکه پیچیده ارتباطی ویژگیها و منفعتهای تئاتر:
به منظور جلب توجه و متقاعد ساختن تماشاگر به تماشای تئاتر میباید ارتباط بین «منفعتها» و «ویژگیها»ی آن تئاتر خاص را برای او روشن و شفاف تشریح کرد. رعایت این نکته به خصوص هنگام معرفی و تبلیغ اثر ضروری ست. منفعتهای مالی با ویژگیهای انتزاعی و همچنین با منفعتهای تجربی و حسی تئاتر در ارتباط هستند. ویژگیهای انتزاعی با ویژگیهای خارجی و ذاتی تئاتر و همه اینها با منفعتهای حسی تجربی و همینطور دیگر منفعتها و ویژگیهای تئاتر با هم در تأثیر و تأثر متقابل هستند. همانطور که پیشتر هم ذکر شد تماشاگر بلیط تئاتر را خریداری نمیکند بلکه ویژگیها و منفعتها و ارتباط بین آنها را خریداری میکند. ارتباط چندسویهای که منجر به لمس و درک مستقیم یا غیرمستقیم ارزشهای غایی زندگی میشوند.
نکته مهم دیگر اینکه باید توجه داشته باشیم که هر تماشاگری تمایل به این دارد که یک تئاتر همزمان بیش از چند منفعت را به او بدهد تا نسبت به این معامله دوسویه، احساس رضایت بیشتری پیدا کرده آن را پرسود و خود را پیروز و برنده قلمداد کند. مثلاً تماشاگری دوست دارد تئاتر همزمان او را شاد کند، چیزی به او یاد بدهد، نظر او را در مورد مسئله (طرح شده در اجرا) بپرسد، اجرا توسط گروه متفاوت و خاصی اجرا شود و بلیط منحصربفردی نیز برای تماشای این تئاتر نصیبش شده باشد. یکی از دشواریهای ترغیب افراد به تئاتر نیز همین زیاده خواهی و تنوع طلبی به حق و درست است.
تئاتر دقیقاً به چه درد میخورد؟!
فایده مشخص تئاتر این است که تماشاگر «فرصتها و تجربههای خاص و منحصربفرد» را میخرد. خاصترین فرصتهایی که تئاتر ایجاد میکند اینها هستند: الف) مشاهده و لمس کامل یک آزمایش کاملاً ایمن و مهار شده! آزمایش تجربیات و مسائل مهم دشوار پیچیده و عبرتآمیز بشری بدون اینکه خود فرد (تماشاگر) هیچ تاوان و آسیبی برای آنها و به خاطر آنها بدهد. تماشاگر در آزمایشگاه تئاتر، تجربیات و مسائل روزمره خودش را روی صحنه میبینند. آن هم بدون اینکه خودش به شکلی مستقیم و واقعی با آنها دست و پنجه نرم کند. نتیجه آزمایش اینهاست: «نگاه نزدیکتر و عمیقتر به زندگی، یادآوری انسانیت و اهمیت آن در زندگی روزمره، شناخت تأثیر نادانی بر عوامل مؤثر بر بقا همچون گرسنگی امنیت و سرپناه، کشف دلیل فقیر بودن و فقیر ماندن، درک دلایل تنها ماندن و تنها شدن، کشف دلیل ترسهای مهم زندگی، شناخت شیوهها و عوارض رسیدن به قدرت، راههای خوشحال بودن و بها و تاوان نداشتن آن، خلاصی و راهیی از تعصب و اصرار بیجا، گشوده شدن دریچههای تازه به زندگی و افزایش وسعت دید و افزایش صبر و طاقت تحمل در زندگی و...» اینها آن چیزهاییست که تماشاگر تئاتر میخرد. اما تئاتر چگونه این خدمات را به تماشاگر میدهد؟ بازیگران به جای تماشاگر، تمامی روند و فرایند این مسائل و مشکلات را بررسی و واشکافی و انجام میدهند. بازیگران روی صحنه به جای تماشاگر خیانت میکنند و تاوانش را میدهند، به جای او ظلم میبینند و اعتراض میکنند، به جای او ناامید و خسته در پی راه نجات هستند، به جای او سراغ ناشناختهها میروند و به جای او به آرزوهای دست نیافتنی دست پیدا میکنند. بدین ترتیب است که تماشاگر با بهایی ارزان تجربیاتی را میخرد که در زندگی واقعی می باید تاوانی بزرگ و جبران ناپذیر برای آنها میداد! ب) شرکت در یک آئین دستهجمعی، شرکت در یک بازی دستهجمعی! امکان مشارکت فعال در جمع، آن چیزیست که تماشاگر تئاتر میخرد. تماشاگر میتواند در جمع اظهار نظر کند، میتواند نظر جمع را اصلاح کند، میتواند با جمع مخالفت کند. بسیاری افراد بشر تصور میکنند که تنها خودشان درگیر مسائل خاص زندگی هستند و هیچکس همچون آنها زندگی را با تمام ابعاد و زوایایش درک نکرده است. تئاتر آئین خروج انسان از تنهاییست. تماشاگران در تئاتر به جمع معترضان، به جمع درخواست کنندگان، به جمع همدردان، به جمع جستجوگران یک موضوع(یک نیاز، یک موقعیت) میپیوندد. این جمع تشکیل شده از بازیگران به عنوان نمایندگان کنشی خاص( خواست، درد، اعتراض و ...) به اضافه تماشاگران به عنوان همکیشان همصنفان همدردان و صاحبان اصلی کنش، میباشد. به این نکته باید این را افزود که ارتباطات انسانی و دوستیهای تازه و در لحظه نیز از فرصتهای در جمع بودن (در تئاتر) خواهد بود. این امکانات تنها مختص تئاتر است و حتی همتا و رقیب بسیار جذاب آن یعنی سینما، فاقد آنها است. ج) تخلیه هیجانهای خفته! تماشای از نزدیک و بیواسطه بازیگران و تأثیر و انتقال هیجان آنها به تماشاگر، سبب برون ریزی هیجانات نهفته و تنبل تماشاگران میشود. نفس به نفس گذاشتن بازیگر و تماشاگر نتیجهاش دیدن از نزدیک، شنیدن از نزدیک، لمس دما مزه و بو از نزدیک است. لذت و احساسات نهفته در جذابیتهای شنیداری و دیداری -که در حضور و پیش روی تماشاگر در تئاتر رخ میدهند -هیچ نمونه مشابهی در محصولات فرهنگی دیگر ندارد. تنها حضور در کنسرت موسیقی شبیه به این حضور در تئاتر است. اما پر واضح است که کنسرت موسیقی فاقد جذابیتهای و نشانههای بصری تئاتر خواهد بود. تئاتر همچون نان، همچون خمیردندان و همچون کفش، فایدههای مشخص و معینی دارد. فایدهها و منافعی که هر فرد برای داشتن و بهرهمندی آنها میباید به طور مستمر و مداوم هزینه کند.
بخشی از ویژه نامه نوروز 1396
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی