شاهئر يونوس امرأنينگ عئلمي شاخصئياتي و ياشايئش دؤوري و غوشغولاري حاقدا
• يگيريملنجي عاصئرئنگ سونگ لارئندا، كؤپ تأزه غوزولان دوولت لر، اؤزلريني باشغا مللتلردن كم سايماني، بولاردان ايش چكن ارباب دئر، كشيشلرينگ دم لريندن دئينئب و اؤز باشلاق و آبرايلي ياشاماق لئغئنا آلادا اتدي لر.
• تأزه غورولان جمهورلئق حوكومت لرده، اِنه-آتاسئني ييتيرن چاغا مئثالئندا، اولاردا اؤز آصئل دئر كؤك لريني تانالماق يارئشئنا غوشولئب و بو اوغوردا كؤب آلادا اتديلر و بأري باش اِل صونغات دئر، آيدئم ساز، اويونجئق لار و هر زادي كه اولاري گچميشينه باغلانشئقلي ادن مسأله بولسا بير «سند» حؤكموٌنده تاناب غوراديلار. شو عاصئردا كلاسيك عئمارات لاردان و گؤزل هوٌنأرلرميزدن يا-دا گچميشيميزدن بيزه يأدگأر يتن مئراث لارمئزدان اوللانئب تأزه اثر دؤرهتمك ليگينه آلادا ادن ائنسانلارئنگ ساني كؤب دير. بيزينگ گچميشي ميزده توركمنينگ كؤپ اثرلري مئثال اوٌچين، ماغتئمقولي، ذليلي، عاندالئب و مأتاجي و كمينه و مولانپس و آزادينئنگ و.... و ديوان اثرلري، اوباچيلارئنگ اؤيلريندن توت تأ مسجد و مكتب خانلارئنگ تكجه سينده گؤزل ليك بريب و اولارئنگ گؤز يتميني گؤزل لشديريب و دونيأ قارايشيئندا اولي رولي اويناب و آنگئنا و اوقئبئنا سينگمك ليگي باشارائب بيليب دير و تورك دوٌنيأسينده شيله بير چونگ تأثيريني قويان اثرلرينگ بيري ده شاهئر يونوس امرأنينگ اثرلري دير.
• 1991ئيلدا يونسكو طاراپيئندان يونوس امرأنينگ يدي يوٌزاللينجي دوغولان يئل دؤنوميني بوٌتين دوٌنيأ بويوندا « دوستلئق يئلي» دييب بللندي. و شو حاقدا كؤپ كتاب دئر فيلم و ماقالالار يازئلئب و يونوس امرأنينگ عئلمي و عرفاني شاخصئياتئني بوٌتين دوٌنيأ تانادئلدي.
• يونوس امره تورك دوٌنيأسينينگ آنگ دئر و همده اِل يتمه جك عئلمي شاخصئياتي و عرفاني وكيل دير. اوُل اؤز تأثيرلي و جوشغونلي غوشغولاري بيلن آنگلاري اويادئب، روحلاري غالقئندئرئب و يورك لرده اؤچمهجك و اِگسيل مجك ابديليك ميراثئني يأدگأر غويان ائنسان دئر دوٌينكي يورهگي غووغالي ائنسان، بوگوٌنكي دوٌنيأنينگ باتغئنلي لايئنا باتان آداملار و ارتيركي دورموش ياغدايدان خوپوغئب يوٌهرگي غئسئلجاقلار، يونوس امرأنينگ عرفاني غوشغولارئندان خائيرلانئب دورولئق درياسئندا غالقئنئب و آيدئنگ آسمان لارا اِل يتيردي لار و گله جك ده اِل يتيرجكلري حؤكماني دير. يونوس داوا اوٌچين دألدا دورموشا بير ماغنا اوٌچين، غوغا اوٌچين دألدا، ايلي ميزه دوستلوق اوٌچين و روح سئز جسدلري روح لاندئرماق اوچين دوٌنيأ اينن عارئف دئر.محمد فؤاد كوپرولو، برهان توپراق ، عبدالباقي پينارلي و قدري تيمورتاش 1940نجي يئلدان باري يونوس امرأنينگ غوشغوسئندان آنگ بوغجا سئني آغتارئب اونونگ عئلمي شاخصئياتئني ائيزارلاب و بو اوغوردا توكؤنيك سيز زأحمتلريني سينگديرن عالئملاردئر.
• «يونوس امرأنينگ دؤوري و اونونگ ياشايشي»
• يونوس امرأنينگ دورموشي و تاريخي ياشايشي و عئلمي شاخصئياتي حاقدا دوغري و دولي ماغلومات بيزينگ اليميزه گليب يتمأندير. يؤنه بريلن ماغلومات لارا گؤرأ بو شاهئر توٌركمنينگ ، حاقا عاشئق بولوب ولي حؤكمونده تانالئب ، پيرليك درهجسينه يتن اولي عرفاني و مذهبي عالئمي دئر. يونوس اِمره اون اوٌچونجي ميلادي عاصئرنگ سونگلارئندا و اون دوردينجي عاصئرئنگ باشلارئندا آناتولي دا، سالجوق دوولتلرينگ حأكمليگي سونگلاب و عوثماني حأكم لرينگ يوواش يوواش يوزه چئقان زامانئندا دوٌنيأ اينيب و شو دؤوورلرده ياشاب دئر .
• يونوس امرأنينگ ياشائيش زاماني موغوللارئنگ هوجوم اتمكي بيلن بير بولاشئقلئق دؤوور بولوب، تورك مللت لرينگ ائقتئصاد دئر، سياسي تايدان اربت ياغدايا دوشوب آچئلئق و غوراقلئق دؤورينه دوش بولان زاماني بولوب دئر. اون اوٌچونجي عاصئرينگ سونگ لاري خاص هم سياسي چكهچك دؤوري بولمان، بلكام مذهب دير، پئرغالارئنگ يا-دا مذهبي ائنام لارئنگ گينگش ليك صوراتئندا دؤرأب يوزه چئقان زاماني بولوب دئر . شيله بير بولاغاي
• لئق دا عئلئم و عرفانئنگ يورهگي بولان مولانا جلال الدين رومي، حاجي بكتاش ولي، آهي اوران ولي، آخمات فقيه دئر يونوس امره پيكيرلري و آنگ لاري الله نئنگ عئشقئنا ياقئن اديب و باطئل ائناملارئنگ كؤكوني تابلانان عئشق و عرفان تشهسي بيلن كسيب تورك مللت لرينگ دئنا و ائسلاما ائقجام بيلن يوٌز گتيرمگينده اولي رولي اويناماق لئغي باشارئب دئرلار.
• عدنان ارزينينگ برن ماغلوماتئنا گؤرأ يونوس امره 638 نجي هجري ئيلدا دوٌنيأ اينيب 82يئل عؤمور سوٌريب 720 نجي يئلدا ابدي و هميشه ليك بولان آخئرات اؤيونه گؤچوب دير.
• يونوس امرأنينگ دوغولان دؤوري و كيم لر بيلن عاصئرداش لئغي حاقدا، اؤز ديوانئندان سند آغتارسانگ بولار . بو شاهئر اؤزغوشغي ديوانئندا آخماد فقيه، سيدباليم، كييكلي بابا و مولانا جلال الدين رومي دان آدچكيب دير . موولانا حاقدا شيله سؤز آچئب دئر.
• مولانا خداوندگار بيزه نظر قيلدي اونونگ گؤركلو نظري كونلوموز آيناسي دئر
• موولانا صوحبهتينده ساز ايله عشرت اولدي عارئف معنايا دالدي چون بيله دير فرشته
• « يونوس امرأنينگ دوغولان يري و مازاري حاقدا»
• يونوس امرأنينگ دوغولان يري و اوقووي و هايسي يورت لارا گيدنديگي و اوغول غئزدئر، عايالي حاقدا دوغري بير ماغلومات يوق و بو شاهئرئنگ دوغولان يري و مازاري حاقدا چكه چكلي گوٌررينگلر كؤب حاجي بكتاش ولينينگ «ولايات ناما» سئندا گلن ماغلوماتا گؤرأ يونوس امرأنينگ دوغولان يري و مازاري «سيوري حصار» يوردينئنگ « ساري كوي» اوباسئندا بولمالي دييب دير.
• «شقايق» آدلي كتابئنگ ترجيمهسينده تاپدوق امرأنينگ ياشايشي « ساقاريا» آقارينئنگ ياقالارئندا و يونوس امرأنينگ هم ياشان يريني « بولو» يوردي نئينگ تؤوهرگينده بولمالي دييب ماغلومات بريب دير. « نفحات» كتابئنگ ترجيمه سينده يونوسي « كوتاهيه» سووينگ ياقاسي و عاشئق چلپي « مشاعرالشعرا » كتابئندا يونوسي « بولو» أهليندن ديرديب تانادئب دئر.
• 1945 نجي ميلادي يئل لارئندا « كأمل گپه جي اوغلو» نئنگ تاپان سنه دينه گؤرأ يونوس اميربيك «ساري كوي» ده اؤز اِكرانچئلئق يوردئني خانقا سالماق اوٌچين واقئف اديب دير دييلن ماغلومات بار « ابراهيم حاقغي» نئنگ نشر ادن سنه دينه گؤرأ يونوس « قارامان» دا ياشماغي آخمال.
• عالئم تاحئقچي پورفوسور « فؤادكوپرولو» يونوس امرأنينگ ياشايشي حاقدا حاجي بكتاش ولينينگ برن ماغلوماتئني ماخول لاب يونوس امره بير اوباچي توركمن ديركه اون اوچونچي عاصئرئنگ سونگلارئندا « سيوري حصار» نگ غولاي لارئندا «ساقاريا» آقئمينئنگ ياقالارئندا ياشاب، اؤنوب اؤسوب دير دييأر.
• شيله بيرچشمهلردن جوشان گوررئنگ لاره گؤرأ يونوس امرأنينگ دوغدوق مئكاني و مازارينئنگ نيره ده ديگي آنئق آچئلمان بير جدللي مسأله بولوب غالئب دئر.
• عالئملار بو اوغوردا شيله تالاش اتسهلرده بوشاهئرئنگ مازارينئنگ نيره ده ديگيني بيليب بيلمأني ، يونوسئنگ مازاري توپراقدا دألده يورك لرده دييب، بو حاقدا ايچگين دويغولارئني بيان اديب ديرلر. و عزيز باختيار وهاب زاده يونوس امره حاقدا شيله سطيرلري گتيريأر:
• بيريرده اولوب بس نيه مين دوغولدو عئشقئندا يانيركن يني دن بيرده دوغولدو
• شعرينده كي حكمت لي ساطيرلاردا دوغولدو بير يرده اؤلوب بس نيه مين يرده مازاري
• هرگون غازي لارچون كه كونون لرده مازاري اوتلاردا، چيچك لرده و كونول لرده مازاري
• افسانهمي گرچكمي؟ بو انسان نيجه انسان وارليكسسي دير قوپميش اوتوركونگ قوپو زوندان
• «يونوس امره و اونونگ ادبي تاخاللوصي»
• عالئملارئنگ آيدئشئنا گؤرأ أهلي منبعلرده بوشاهئرئنگ ادبي تاخاللوصي «يونوس» آدي بيلن گليب دير. يؤنه يونوس امره غوشغولارئندا يونوس، عاشئق يونوس، بيچأره يونوس، وجه يونوس، يونوس دَدَم، طاپدوق يونوس، مسكين يونوس، درويش يونوس آدئني هم اوللانئب دئر، شيله بير كؤپ تاخاللوصلاردان خائيرلانماغي، بو اوغوردا ايشله يأن عالئم دئر تاحقئقچي لاري يالنگئشلئغا اوقلاب ذيينلرده بير يونوسدان كؤب يونوسلارئنگ بجريلمه گينه سبأب بولدي.
• « يونوس امره و اونونگ اوغلان-اوشاق و ماشغالاسي»
• شاهئر يونوس امرهكيم بيلن اؤيله ننديگي و اوغلان-اوشاغي حاقدا، آنئق بير بللي ماغلومات يوق، يؤنه حاجي بكتاش ولينئنگ «ولايات ناما» سئندان بولان روواياتا گؤرأ، حاجي بكتاش ولي بوغداي يرينه سانگا دم سالئب برهين ديينده يونوس اوغلان-اوشاغئم بارمانگا بوغداي گرگ دييب جوغاب بردي دييأر. شيله بير آيدئلان رووايات لارا گؤرأ يونوس امره اؤيله نن بولمالي دييب گؤمأن اديليأر . قونيه شأهرينينگ باش وزيرليك دفترنينگ 871 صاخئپاسئندا 924 هـ.ج 1519 يئل بيلن بللهنن سند بار و شوندا يونوس امرأنينگ اوغلي اسماعيل آدي بيلن ذكر اديليب ثبت بولوب دئر. بوغوشغودا يونوس امرأنينگ اؤيله نن ديگيني آنگسانگ بوليار:
• بوندا داخي وردينگ بيزه اوغول و قئز چيفت حلال آندان داخي گچدي آرزوويم بنيم آهيم ديدار اوچون
• « يونوس امره شاهئرئنگ اوقوو و مكتب ياغدايي »
• قادئمي تذكرهلرده گؤرو
• نن ماغلوماتا گؤرأ يونوس امره اوقوو و مكتب گؤرمه ديك شاهئر دئر. «عاشئق چلبي» يونوس امرأنينگ مكتب گؤرمه ديگيني تاصدئقلاب يونوس مكتب گؤرمه ديك بولسادا پيري نينگ وسيلهسي بيلن حاق مكتبي اونونگ يوروگي نينگ اولي درس خاناسي دئر دييب آيئديار. عنعنه بكتاشي «گيب» عوثماني لارئنگ اولي تاحقئق چي سي و «رضا توفئيق» يونوس حاقدا ايلكنجي ماقالا يازئب ، نشر ادن و «طاهر بورسالي» ، «حسين وصاف» يالي عالئم لار يونس امرأنينگ مكتب گؤرمه ديگيني ماخولاب دئرلار. يؤنه «اسماعيل حقي بورساوي» من شبدالي-آغاجي نئنگ- شاخاسئنا چئدئم دييان غوشغي كتابينئنگ حاشئياسئندا يونوس امرأني اؤز يوردئندا اولي موفتي تانادئب و اونونگ اولي اوقولي عالئم دئغئنا اشارا اديب دير.
• بو اوغوردا ايشلأن عالئم تاحقئق چي گوٌل پينارلي، يونوس امرأني سعدي دير مولانا يالي شاهئر لارئنگ غوشغي كتابئني ترجيمه ادمك ليگيني، باشاران اولي عالئم خاساب لاب دئر. گول پنيارلي نينگ ناظارئنا گؤرأ يونوس امره قونيه شأهيرينده اوقو مكتبي گچرن بولمالي.
• پورفوسور « فؤاد كوپرولو» يونوس امرأني هم الله نئنگ عئشقئندا گزن عارئف و هم بير اولي عالئم تاناب دئر اگر حاقا عاشئق بولان عارئف لار، حاقدان ائلخام آليان بولسادا هرگيز يونوس امرأنينگ اله غالام آلمادئغئني تاصدئقلاب بيلمأن دير پورفوسور «فؤاد كوپوولو» تورك اده بياتئنگ ايلكينجي صوپي لاري آدلي كتابئندا بو شاهئر حاقدا گينگش لين گؤرونگ گچيريب و آيدئب دئر يونوس امره دئواني نينگ كؤب يرلرينده اؤز دؤورينينگ عئلمي و پلسفي سيستملريني آغتارماقلئغي باشارئب دئر و اگر شيله بوليان بولسا بو شاهئري بير سووات سئز ائنسان تانئماقلئق ائنصاف دان داش دئر دييأر. «فاروق قدري تيمورتاش» نگ ناظارئنا گؤرأ هم يونوس امره بير ائمئقلي اؤورنمك دن حابارلي بولوب و اون اوٌچونچي عاصئردا و تورك لرينگ آناتولي ني آلئب قونيه شأهرينينگ عئلئم اوجاغئنا اؤوريلن زاماني بوشاهئرئنگ شول يرده اوقاندئغئنا حؤكوٌم بريب دير. تورك عألهمنينگ باشغا يازئجيسي «صادق وجداني» و يا طومار تورك عاليانئنگ ناظارئنا گؤرأ يونوس امره اگر اولي عالئم بولوب و اوقوودان بأهبيت لنن بولسادا اول حاق درويشي بولوب اؤزيني پيغامبرئنگ صئفات لاري بيلن صئفات لاندئرجاق بولوب «اوم مي» لاقامئني آلئب اؤزيني سووات سئز وزات بيلمهيأن تانادئب دئر.
• «شاهئر يونوس امره وطارئقات پيري بولان تاپدوق امره»
• حاجي بكتاش ولينئنگ « ولايات ناما» سئندا گليشنه گؤرأ، طارئقات و عرفان يولوندا طاپدوق امره، شاهئر يونوس امرأنينگ مرشدي حؤكمونده، آنگينئنگ چشمه سي و اِلينينگ عاصاسي و يولونئنگ چئراسي بولوب و بو شاهئري دوغري يولا گؤنوكديرمه ده و حاقا ياقئن لاب و خايالاردان سايلاماقدا اولي رولي اويناب دئر.
• بو شاهئر ائخلاص بيلن طاپدوق امرأنينگ ماغرئفات درياسئندان قانئب و اونونگ عئلئم ائشغئندان آيدئنگلانئب دئر. و اؤز ماغرئفات درياسي بولان طاپدوق امرأ ائخلاص ياغدايئني بيلدرجك بولوب دئوان كتابي نئنگ 18 بيتينده بو عالئم دان آد چكيب دير. مئثال اوچين:
• طاپدوغئنگ تاپوسئندا، قول بولدوق قاپوسئندا يونوس مسكين چيگ ايدي پيشديك الحمدالله
• عئشق سلطاني طاپدوق دوررور، يونوس گدا بوقاپودا گدالار لطف ايله مك هم قاعده دير سلطانا
• يونوس حاقا بيليشهلي، جان و كونگلول و ريشهلي شول طاپدوقا ريشهلي،گيزلي رازئم آچار اولدوم
• يونوس بير دوغان ديدي، قوندي طاپدوق قولونا آوا شكارا گلدي بو يووا قوشو ده ييل
• يتيشن رووايات لارا گؤرأ يونوس امره، طارئقاتا گيرمه ديك تاقئرچئقاردييب ، طاپدوق پيرينگ ماغرئفات چشمهسيندن غانئب و قرق يئل طارئقات غازانئندا غايناب و خاپالاردان و كير-كيميس لردن يووولئب و حاق يولوندا كمالايتشيب دير. اگر شمس تبريزي، مولانا رومي نئنگ كمالا يتمگينده ائمئق لي تأثير قويان بولسا، طاپدوق هم يونوس امرأنينگ ماغناوي شاخصئياتي نئنگ بجريلمهگينده اولي رولي اويناب دئـر.
• « يونوس امره و اونونگ تورك ديلينه قويان تأثيري»
• يونوس امره اون اوچونچي عاصئردا، آناتولي دا گپلهشيك ديل و هم يازغي و ادبي ديلينده اوغوز تورك لرينگ أگيرت وكيلي حؤكمونده بوديلينگ دوام تاپماغئندا اولي رولي اويناماق لئغي باشاردي. شونونگ اوچين ام ادبيّات تاريخئندا يونوس امرأنينگ غوشغودا اوللانان كلمه دير، قالئب و باشغا اصطلاح لاري تورك ديلينينگ ادهبي لشمه گينده بير باشلانگغاچ يِلله حؤكمونده خاسابلانئب دئر.
• يونوس امرأنينگ غوشغولارئندا گؤرينن ديل قادالاري اگر شول دوورينگ باشغا شاهئرلاري مئثال اوٌچين سلطان ولد، گول شأهري، آخمات فقيه و عاشئق پاشانئنگ غوشغولارئندا گؤرنسيهده يؤنه يونوس امرأنينگ يازغي سئندا و غوشغولارئندا گؤزل صورات دا آيدئنگ لئق اديب، توٌرك أهلينينگ ديل دوٌنياسينه اونگاد پورمادا گؤزل ليك بريب ديـر.
• سالجوق لارئنگ دوورينده آناتولي دا عاراب ديلي دين و عئلئم ديلي و پارس ديلي كؤشك ديلي تانئلان زامانئندا، يونوس امره يالي
• شاهئرلارئنگ تورك ديلينده غوشغي يازماغي، سس سيز- ايين سيز انه ديلينگي غوراب و بو اوغوردا ديل اوٌچين بير بولاغايلئق و ائنگقئلاب اتمك دي.
• اون ايكنجي عاصئردا اگر يازغي ادبيّاتي گونش نورئن عالئم لره چويان بولسادا آناتولي دا يونوس امره يالي شاهئرلار يازغي و ادهبي ديل دؤرهتمك ليگينده اولي تأثيريني قويان شاخصئيات لاردئر.
• يونوس امره تورك ديلينه جان غوشوب و تورك ديلينينگ اساسئني دوزلدن عالئم دئر. تورك مللتي اگر مدهنيت بايلئغيني و دين گويجيني و درويش ليك صوپي لئق بايداغئني هم ديكلديب يوزه چئقاران بولسا لاردا اولار گوٌمأن سيز يونوس امرأنينگ غوشغولارئندان تأثير آلان دئرلار و بو اوغوردا يونوس امرأنينگ روخئنا ديينلي و برگي دار مللت دير.
• « يونوس امره و اونونگ اثرلري »
• شاهئر يونوس امرأنينگ خالق آرا تانئلان و مشهوربولان ايكي اثري باردئر بيري «رساله النسخيه» و ايكي لنجي سي «غوشغي ديواني».
• رساله النسخيه : بو كتاب 707/1307م. يئللاردا يازئلان اثردير و بوكتاب مثنوي قالئبئندا يازئلان عرفاني ناصئخات نامالاردئر. رساله النسخيه مفهوم دير گيرديش تايدان بير سئخئللي و ير به ير قويئلمان گأه بييت لري دگيشيب و اونونگ يرينه باشغا بييت لر يرله شيب، غوشغي ماغنا تايدان اوٌيتگأن يري بار.
• رساله النسخيه: 13 بيت ده دوزيلن مثنوي قالئب بيلن باشلانيار و اونونگ آغزامي دا- فاعلاتن/فاعلاتن/فاعلان/ فاعلن بولوب و ينه ائزئندان بير قطعه نثر گليأر قطعه نثر سونگ ينه غوشغي مثنوي قالئب بيلن، مفاعلين/مفاعلين/فعولن بولان عروض آغرامئندا دوام اديليأر. يؤنه بو عروض آغرا مئندا غوشغي يازماق تورك مللت لرينگ آراسئندا شول زامان تأزهيونگ بولاندان سونگ بو غوشغولار كم-كؤست سيز بولوب بيلمأن دير.
• بو اثر 575 بيت ده يازئلان تاغئلئمي اثردير. رساله النسخيه ائنسان لاري اللهنئنگ يولونا گيريب و ماغئناوئيات درياسئندا يوزوم اورماق اوچون يازئلان سويجي حكايا لاردئر. يونوس امره باشدا يازئلان اون اوچ بيت ده حق تعالانئنگ ائنسان لاري نأحيللي يارا دئلشينئنگ حاقئندا ماغلومات بريأر. ائرئندا نثر بولوگينده عاقئل بيلن عئلمي آچئقلايار. عاقئل الله نئنگ نوري دئر دييب اوچ بولوك اديأر. ماعاش عاقلي-ماعاد عاقلي و عاقلي كوٌل و عئلمي هم اوٌچ بؤلوك اديأر: عئلئم اليقين ، عين اليقئن، حق اليقئن، و بولارئنگ هر قايسي سئني يكأن يكأن آچئق لايار. نثردن سونگ نظم بولوگي باشلانيار نظم بولوگينده آلتي موضوعي ديمك: روح و عاقئل- كبر، خشم و غاضاب، صابئر، باخئللئق، غئبات و توهموت هر قايسي سئني حكايالار بيلن قووي صورات دا آچئقلايار.
• دئوان اثري: يونوس امره بو اثري عروض و هجا آغرامئندا يازئب دئر . عروضي غوشغولاري هجايي غوشغولارا گؤرأ آزدئر. كؤب نوسخالار دئر قول يازمالاري درنگه مك ليگينگ نتيجهسينده بللي بولدي 417 عنوان غوشغي ديل دير، مفهوم تايدان يونوس امرأنينگ غوشغوسي تانالئب دئوان اثرلرينده چاپاتيشدي و باشغا يونوس تاخاللوصي بيلن يازئلان غوشغولار ديل واسلوب تايدان تاپاووتلي بولان سونگ سايلاماسي راخات راق بولوب و بو اوغوردا ايشلأن عالئملارئنگ ايشيني آنگساد اديب دير.
• « يونوس امرأنينگ غوشغولاري قاپئيا و آغرام تايدان »
• يونوس امره ديل تايدان تورك مللت لرينگ بير ميللي شاهئري و مفهوم و ماغنا تايدان هم بير اسلامي و عرفاني شاهئردئر . بو شاهئر غوشغودا هر بير سسي كه منگزش وأهنگ لي بولوب غولاغا يتسه قاپئيا خاساب اديب اوللانئب دئر.
• يونوس امره غوشغودا « غولاق قاپئياسئني» اساس ادينيب دير. شو سبأبلي سس لري منگزش بولان پارسي يا عارابي كلمه لري ده قاپئيا خاساب لاب خايئرلانئب دئر . حتتا بير پارسي يا عارابي كلهمأني ده توركي پسوند بيلن قاپئيا گتريب دير.
• مئثال اوچون:
• ايكي جهان زندان ايسه، گرگ بانا بستان اولا آيروق بانا به غم غصه ، چون عنايت دوستدان اولا
• وارام اول دوسته قول اولام، هر دم آچئلان گول اولام هم سويله يم بلبل اولام، دوراغئم گلستان اولا
• شاهئر يونوس امره يازئلشي تاپاووتلي بولان (د-ت) (ج-چ) حارپ لاري دا سس لري ياقئن بولان سونگ قاپئيا ادينب دير . مئثال اوچون:
• بويل اوزاماق نه معني دير، چونكه بو دونيأ فاني دئر بو فضول ليك نئشاني دير، گل بري مسكين ليكه گچ
• بويله لطيف بزه نوبن، بويله شيرين دوزه نوبن كونول حاقا اوزا نوبن ديلك نه دير نه يه محتاج
• يونوس امرأنينگ دئوان اثرينده 417 عنوان بيلن يازئلان غوشغي بار، مثنوي قالئبئندا بير غوشغي و باشغا 416 غوشغي غازال و مسمط مربع (قوشوق) قالئبئندا يازئلان دئر.
• بو شاهئر تورك لرينگ ايلكنجي شاهئرلارئندان دئر كه غوشغولاري كتاب بولوب چاپا يتيشدي عروضي آغرامئندا يازئلان غوشغولاري 69 بيت و باشغا غوشغولاري دا هجايي آغرامئندا يازئلان دئر.
•
• « يونوس امره حاقدا بير رووايات»
• يونوس امره اوتوز يئل درويش صئپات بولوب طاپدوق پيرينگ غولوغئندا بولدي اما طارئقات دا بولان باطئن عألهميندن يونوسا هيچ قاپي آچ
• لمادي و يونوسدا اؤزيني داغا داشا اوردي. گون لرده بيرگوٌن بير غوواقدا يدي أره ساتا اولار بيلن دوست بولدي هر گيجه اولارئنگ بيري حاقا يوٌزين توتوب دوغا ادردي و دوغانئنگ بركتيندن اولارئنگ سوپراسئنا طاغام گلردي نوبات يونوسا يتدي . يونوس هم دوغا اتدي يا رب مني يوزي غارا اتمه اِلمي بوش غايتارما، يارب، شول اؤنكي لرينگ ادن دوغاسينئنگ حورماتئنا منينگ هم ديلهگيمي قابولات و مني شرمنده اتمه ديدي. بو گيجه ايكي سوپرا دولار طاغام يتـشدي. اول يدي پيرينگ بيري سورادي سن كيمينگ حورماتئنا دوغا اتدينگ؟ يونوس ديدي ايلكي سيز آيدئنگ پيرلر جوغاپ بردي لر: بيزأ طاپدوق پيرينگ غوللوغئندا بولان يونوسئنگ حورماتئنا دوغا اتديك ديدي لر. يونوس بو سؤزي اشيديب دوغري طاپدوق پيرئنگ عايالي آننا باجينئنگ يانئناگلدي. يا آننا باجي مني پيريم باغئشلاسئن سن مانگا بير وسيله بول ديدي. آنناباجي ديدي سن ارتير نماز پير طهأرت قئلما گيدنده يولوندا يات طاپدوق پير گؤزي گؤرمه يأر سانگا آياغي دِگر و سورار بو كيم قا؟ من آيدارئن يونوس. اگر ديسه كيم يونوس؟ بللي دير كي سن اونونگ يوره گيندن چئقئب دئرسئنگ يوق اگر ديسه اؤز يونوسي مئزمي آياغئنا يئقل اؤتونج ايسله. شيله ليك بيلن يونوس پيري نينگ آياغئنا يئقلدي و پير هم اؤز يونوسي مئزمي دييب اوني باغئشلادي.
• « يونوس امره دن بير غازال»
• بير ساقي دان ايچدوك شراب، عارشدان يوجه ميخاناسي
• اول ساقي نونگ مست لري يوز، جان لار آنونگ پيماناسي
• بيرمجلس دور مجلسو موز، آندا جيگر كباب اولور
• بير شمعا دور آندا يانار، آي و گوٌنش پرواناسي
• اوُل شمعا قارشو يانانونگ، كوللي وجودي نور اولار
• اوُل اوُد بو اوُدا بنزهمز، هيچ بلورمز زباناسي
• اوُل مجلسونگ عاشئقلاري، ابراهيم ادهم دور بيري
• بلخ شهري كيبي مونگ اولا، هر گوشه ده ويراناسي
• بيزوم مجلس مست لر ميزنگ ، دم لري اناالحق اولور
• مونگ حلاج منصور كيبي، اينگ كمينه ديواناسي
• عئشق شرابئن ايچنلره، گِل بيرناظار ايله يي گؤر
• بونجا يئل دور نيچه دونر، اوُل مجلسونگ پيماناسي
• يونوس بو سوزلرونگ سنينگ، معنا دؤرور بيلن لره
• عاقلي-كأميل اولان كيشي، بو معنايا ائناناسي
• تاييارلان : قمرالدین سیدی
• تأزه غورولان جمهورلئق حوكومت لرده، اِنه-آتاسئني ييتيرن چاغا مئثالئندا، اولاردا اؤز آصئل دئر كؤك لريني تانالماق يارئشئنا غوشولئب و بو اوغوردا كؤب آلادا اتديلر و بأري باش اِل صونغات دئر، آيدئم ساز، اويونجئق لار و هر زادي كه اولاري گچميشينه باغلانشئقلي ادن مسأله بولسا بير «سند» حؤكموٌنده تاناب غوراديلار. شو عاصئردا كلاسيك عئمارات لاردان و گؤزل هوٌنأرلرميزدن يا-دا گچميشيميزدن بيزه يأدگأر يتن مئراث لارمئزدان اوللانئب تأزه اثر دؤرهتمك ليگينه آلادا ادن ائنسانلارئنگ ساني كؤب دير. بيزينگ گچميشي ميزده توركمنينگ كؤپ اثرلري مئثال اوٌچين، ماغتئمقولي، ذليلي، عاندالئب و مأتاجي و كمينه و مولانپس و آزادينئنگ و.... و ديوان اثرلري، اوباچيلارئنگ اؤيلريندن توت تأ مسجد و مكتب خانلارئنگ تكجه سينده گؤزل ليك بريب و اولارئنگ گؤز يتميني گؤزل لشديريب و دونيأ قارايشيئندا اولي رولي اويناب و آنگئنا و اوقئبئنا سينگمك ليگي باشارائب بيليب دير و تورك دوٌنيأسينده شيله بير چونگ تأثيريني قويان اثرلرينگ بيري ده شاهئر يونوس امرأنينگ اثرلري دير.
• 1991ئيلدا يونسكو طاراپيئندان يونوس امرأنينگ يدي يوٌزاللينجي دوغولان يئل دؤنوميني بوٌتين دوٌنيأ بويوندا « دوستلئق يئلي» دييب بللندي. و شو حاقدا كؤپ كتاب دئر فيلم و ماقالالار يازئلئب و يونوس امرأنينگ عئلمي و عرفاني شاخصئياتئني بوٌتين دوٌنيأ تانادئلدي.
• يونوس امره تورك دوٌنيأسينينگ آنگ دئر و همده اِل يتمه جك عئلمي شاخصئياتي و عرفاني وكيل دير. اوُل اؤز تأثيرلي و جوشغونلي غوشغولاري بيلن آنگلاري اويادئب، روحلاري غالقئندئرئب و يورك لرده اؤچمهجك و اِگسيل مجك ابديليك ميراثئني يأدگأر غويان ائنسان دئر دوٌينكي يورهگي غووغالي ائنسان، بوگوٌنكي دوٌنيأنينگ باتغئنلي لايئنا باتان آداملار و ارتيركي دورموش ياغدايدان خوپوغئب يوٌهرگي غئسئلجاقلار، يونوس امرأنينگ عرفاني غوشغولارئندان خائيرلانئب دورولئق درياسئندا غالقئنئب و آيدئنگ آسمان لارا اِل يتيردي لار و گله جك ده اِل يتيرجكلري حؤكماني دير. يونوس داوا اوٌچين دألدا دورموشا بير ماغنا اوٌچين، غوغا اوٌچين دألدا، ايلي ميزه دوستلوق اوٌچين و روح سئز جسدلري روح لاندئرماق اوچين دوٌنيأ اينن عارئف دئر.محمد فؤاد كوپرولو، برهان توپراق ، عبدالباقي پينارلي و قدري تيمورتاش 1940نجي يئلدان باري يونوس امرأنينگ غوشغوسئندان آنگ بوغجا سئني آغتارئب اونونگ عئلمي شاخصئياتئني ائيزارلاب و بو اوغوردا توكؤنيك سيز زأحمتلريني سينگديرن عالئملاردئر.
• «يونوس امرأنينگ دؤوري و اونونگ ياشايشي»
• يونوس امرأنينگ دورموشي و تاريخي ياشايشي و عئلمي شاخصئياتي حاقدا دوغري و دولي ماغلومات بيزينگ اليميزه گليب يتمأندير. يؤنه بريلن ماغلومات لارا گؤرأ بو شاهئر توٌركمنينگ ، حاقا عاشئق بولوب ولي حؤكمونده تانالئب ، پيرليك درهجسينه يتن اولي عرفاني و مذهبي عالئمي دئر. يونوس اِمره اون اوٌچونجي ميلادي عاصئرنگ سونگلارئندا و اون دوردينجي عاصئرئنگ باشلارئندا آناتولي دا، سالجوق دوولتلرينگ حأكمليگي سونگلاب و عوثماني حأكم لرينگ يوواش يوواش يوزه چئقان زامانئندا دوٌنيأ اينيب و شو دؤوورلرده ياشاب دئر .
• يونوس امرأنينگ ياشائيش زاماني موغوللارئنگ هوجوم اتمكي بيلن بير بولاشئقلئق دؤوور بولوب، تورك مللت لرينگ ائقتئصاد دئر، سياسي تايدان اربت ياغدايا دوشوب آچئلئق و غوراقلئق دؤورينه دوش بولان زاماني بولوب دئر. اون اوٌچونجي عاصئرينگ سونگ لاري خاص هم سياسي چكهچك دؤوري بولمان، بلكام مذهب دير، پئرغالارئنگ يا-دا مذهبي ائنام لارئنگ گينگش ليك صوراتئندا دؤرأب يوزه چئقان زاماني بولوب دئر . شيله بير بولاغاي
• لئق دا عئلئم و عرفانئنگ يورهگي بولان مولانا جلال الدين رومي، حاجي بكتاش ولي، آهي اوران ولي، آخمات فقيه دئر يونوس امره پيكيرلري و آنگ لاري الله نئنگ عئشقئنا ياقئن اديب و باطئل ائناملارئنگ كؤكوني تابلانان عئشق و عرفان تشهسي بيلن كسيب تورك مللت لرينگ دئنا و ائسلاما ائقجام بيلن يوٌز گتيرمگينده اولي رولي اويناماق لئغي باشارئب دئرلار.
• عدنان ارزينينگ برن ماغلوماتئنا گؤرأ يونوس امره 638 نجي هجري ئيلدا دوٌنيأ اينيب 82يئل عؤمور سوٌريب 720 نجي يئلدا ابدي و هميشه ليك بولان آخئرات اؤيونه گؤچوب دير.
• يونوس امرأنينگ دوغولان دؤوري و كيم لر بيلن عاصئرداش لئغي حاقدا، اؤز ديوانئندان سند آغتارسانگ بولار . بو شاهئر اؤزغوشغي ديوانئندا آخماد فقيه، سيدباليم، كييكلي بابا و مولانا جلال الدين رومي دان آدچكيب دير . موولانا حاقدا شيله سؤز آچئب دئر.
• مولانا خداوندگار بيزه نظر قيلدي اونونگ گؤركلو نظري كونلوموز آيناسي دئر
• موولانا صوحبهتينده ساز ايله عشرت اولدي عارئف معنايا دالدي چون بيله دير فرشته
• « يونوس امرأنينگ دوغولان يري و مازاري حاقدا»
• يونوس امرأنينگ دوغولان يري و اوقووي و هايسي يورت لارا گيدنديگي و اوغول غئزدئر، عايالي حاقدا دوغري بير ماغلومات يوق و بو شاهئرئنگ دوغولان يري و مازاري حاقدا چكه چكلي گوٌررينگلر كؤب حاجي بكتاش ولينينگ «ولايات ناما» سئندا گلن ماغلوماتا گؤرأ يونوس امرأنينگ دوغولان يري و مازاري «سيوري حصار» يوردينئنگ « ساري كوي» اوباسئندا بولمالي دييب دير.
• «شقايق» آدلي كتابئنگ ترجيمهسينده تاپدوق امرأنينگ ياشايشي « ساقاريا» آقارينئنگ ياقالارئندا و يونوس امرأنينگ هم ياشان يريني « بولو» يوردي نئينگ تؤوهرگينده بولمالي دييب ماغلومات بريب دير. « نفحات» كتابئنگ ترجيمه سينده يونوسي « كوتاهيه» سووينگ ياقاسي و عاشئق چلپي « مشاعرالشعرا » كتابئندا يونوسي « بولو» أهليندن ديرديب تانادئب دئر.
• 1945 نجي ميلادي يئل لارئندا « كأمل گپه جي اوغلو» نئنگ تاپان سنه دينه گؤرأ يونوس اميربيك «ساري كوي» ده اؤز اِكرانچئلئق يوردئني خانقا سالماق اوٌچين واقئف اديب دير دييلن ماغلومات بار « ابراهيم حاقغي» نئنگ نشر ادن سنه دينه گؤرأ يونوس « قارامان» دا ياشماغي آخمال.
• عالئم تاحئقچي پورفوسور « فؤادكوپرولو» يونوس امرأنينگ ياشايشي حاقدا حاجي بكتاش ولينينگ برن ماغلوماتئني ماخول لاب يونوس امره بير اوباچي توركمن ديركه اون اوچونچي عاصئرئنگ سونگلارئندا « سيوري حصار» نگ غولاي لارئندا «ساقاريا» آقئمينئنگ ياقالارئندا ياشاب، اؤنوب اؤسوب دير دييأر.
• شيله بيرچشمهلردن جوشان گوررئنگ لاره گؤرأ يونوس امرأنينگ دوغدوق مئكاني و مازارينئنگ نيره ده ديگي آنئق آچئلمان بير جدللي مسأله بولوب غالئب دئر.
• عالئملار بو اوغوردا شيله تالاش اتسهلرده بوشاهئرئنگ مازارينئنگ نيره ده ديگيني بيليب بيلمأني ، يونوسئنگ مازاري توپراقدا دألده يورك لرده دييب، بو حاقدا ايچگين دويغولارئني بيان اديب ديرلر. و عزيز باختيار وهاب زاده يونوس امره حاقدا شيله سطيرلري گتيريأر:
• بيريرده اولوب بس نيه مين دوغولدو عئشقئندا يانيركن يني دن بيرده دوغولدو
• شعرينده كي حكمت لي ساطيرلاردا دوغولدو بير يرده اؤلوب بس نيه مين يرده مازاري
• هرگون غازي لارچون كه كونون لرده مازاري اوتلاردا، چيچك لرده و كونول لرده مازاري
• افسانهمي گرچكمي؟ بو انسان نيجه انسان وارليكسسي دير قوپميش اوتوركونگ قوپو زوندان
• «يونوس امره و اونونگ ادبي تاخاللوصي»
• عالئملارئنگ آيدئشئنا گؤرأ أهلي منبعلرده بوشاهئرئنگ ادبي تاخاللوصي «يونوس» آدي بيلن گليب دير. يؤنه يونوس امره غوشغولارئندا يونوس، عاشئق يونوس، بيچأره يونوس، وجه يونوس، يونوس دَدَم، طاپدوق يونوس، مسكين يونوس، درويش يونوس آدئني هم اوللانئب دئر، شيله بير كؤپ تاخاللوصلاردان خائيرلانماغي، بو اوغوردا ايشله يأن عالئم دئر تاحقئقچي لاري يالنگئشلئغا اوقلاب ذيينلرده بير يونوسدان كؤب يونوسلارئنگ بجريلمه گينه سبأب بولدي.
• « يونوس امره و اونونگ اوغلان-اوشاق و ماشغالاسي»
• شاهئر يونوس امرهكيم بيلن اؤيله ننديگي و اوغلان-اوشاغي حاقدا، آنئق بير بللي ماغلومات يوق، يؤنه حاجي بكتاش ولينئنگ «ولايات ناما» سئندان بولان روواياتا گؤرأ، حاجي بكتاش ولي بوغداي يرينه سانگا دم سالئب برهين ديينده يونوس اوغلان-اوشاغئم بارمانگا بوغداي گرگ دييب جوغاب بردي دييأر. شيله بير آيدئلان رووايات لارا گؤرأ يونوس امره اؤيله نن بولمالي دييب گؤمأن اديليأر . قونيه شأهرينينگ باش وزيرليك دفترنينگ 871 صاخئپاسئندا 924 هـ.ج 1519 يئل بيلن بللهنن سند بار و شوندا يونوس امرأنينگ اوغلي اسماعيل آدي بيلن ذكر اديليب ثبت بولوب دئر. بوغوشغودا يونوس امرأنينگ اؤيله نن ديگيني آنگسانگ بوليار:
• بوندا داخي وردينگ بيزه اوغول و قئز چيفت حلال آندان داخي گچدي آرزوويم بنيم آهيم ديدار اوچون
• « يونوس امره شاهئرئنگ اوقوو و مكتب ياغدايي »
• قادئمي تذكرهلرده گؤرو
• نن ماغلوماتا گؤرأ يونوس امره اوقوو و مكتب گؤرمه ديك شاهئر دئر. «عاشئق چلبي» يونوس امرأنينگ مكتب گؤرمه ديگيني تاصدئقلاب يونوس مكتب گؤرمه ديك بولسادا پيري نينگ وسيلهسي بيلن حاق مكتبي اونونگ يوروگي نينگ اولي درس خاناسي دئر دييب آيئديار. عنعنه بكتاشي «گيب» عوثماني لارئنگ اولي تاحقئق چي سي و «رضا توفئيق» يونوس حاقدا ايلكنجي ماقالا يازئب ، نشر ادن و «طاهر بورسالي» ، «حسين وصاف» يالي عالئم لار يونس امرأنينگ مكتب گؤرمه ديگيني ماخولاب دئرلار. يؤنه «اسماعيل حقي بورساوي» من شبدالي-آغاجي نئنگ- شاخاسئنا چئدئم دييان غوشغي كتابينئنگ حاشئياسئندا يونوس امرأني اؤز يوردئندا اولي موفتي تانادئب و اونونگ اولي اوقولي عالئم دئغئنا اشارا اديب دير.
• بو اوغوردا ايشلأن عالئم تاحقئق چي گوٌل پينارلي، يونوس امرأني سعدي دير مولانا يالي شاهئر لارئنگ غوشغي كتابئني ترجيمه ادمك ليگيني، باشاران اولي عالئم خاساب لاب دئر. گول پنيارلي نينگ ناظارئنا گؤرأ يونوس امره قونيه شأهيرينده اوقو مكتبي گچرن بولمالي.
• پورفوسور « فؤاد كوپرولو» يونوس امرأني هم الله نئنگ عئشقئندا گزن عارئف و هم بير اولي عالئم تاناب دئر اگر حاقا عاشئق بولان عارئف لار، حاقدان ائلخام آليان بولسادا هرگيز يونوس امرأنينگ اله غالام آلمادئغئني تاصدئقلاب بيلمأن دير پورفوسور «فؤاد كوپوولو» تورك اده بياتئنگ ايلكينجي صوپي لاري آدلي كتابئندا بو شاهئر حاقدا گينگش لين گؤرونگ گچيريب و آيدئب دئر يونوس امره دئواني نينگ كؤب يرلرينده اؤز دؤورينينگ عئلمي و پلسفي سيستملريني آغتارماقلئغي باشارئب دئر و اگر شيله بوليان بولسا بو شاهئري بير سووات سئز ائنسان تانئماقلئق ائنصاف دان داش دئر دييأر. «فاروق قدري تيمورتاش» نگ ناظارئنا گؤرأ هم يونوس امره بير ائمئقلي اؤورنمك دن حابارلي بولوب و اون اوٌچونچي عاصئردا و تورك لرينگ آناتولي ني آلئب قونيه شأهرينينگ عئلئم اوجاغئنا اؤوريلن زاماني بوشاهئرئنگ شول يرده اوقاندئغئنا حؤكوٌم بريب دير. تورك عألهمنينگ باشغا يازئجيسي «صادق وجداني» و يا طومار تورك عاليانئنگ ناظارئنا گؤرأ يونوس امره اگر اولي عالئم بولوب و اوقوودان بأهبيت لنن بولسادا اول حاق درويشي بولوب اؤزيني پيغامبرئنگ صئفات لاري بيلن صئفات لاندئرجاق بولوب «اوم مي» لاقامئني آلئب اؤزيني سووات سئز وزات بيلمهيأن تانادئب دئر.
• «شاهئر يونوس امره وطارئقات پيري بولان تاپدوق امره»
• حاجي بكتاش ولينئنگ « ولايات ناما» سئندا گليشنه گؤرأ، طارئقات و عرفان يولوندا طاپدوق امره، شاهئر يونوس امرأنينگ مرشدي حؤكمونده، آنگينئنگ چشمه سي و اِلينينگ عاصاسي و يولونئنگ چئراسي بولوب و بو شاهئري دوغري يولا گؤنوكديرمه ده و حاقا ياقئن لاب و خايالاردان سايلاماقدا اولي رولي اويناب دئر.
• بو شاهئر ائخلاص بيلن طاپدوق امرأنينگ ماغرئفات درياسئندان قانئب و اونونگ عئلئم ائشغئندان آيدئنگلانئب دئر. و اؤز ماغرئفات درياسي بولان طاپدوق امرأ ائخلاص ياغدايئني بيلدرجك بولوب دئوان كتابي نئنگ 18 بيتينده بو عالئم دان آد چكيب دير. مئثال اوچين:
• طاپدوغئنگ تاپوسئندا، قول بولدوق قاپوسئندا يونوس مسكين چيگ ايدي پيشديك الحمدالله
• عئشق سلطاني طاپدوق دوررور، يونوس گدا بوقاپودا گدالار لطف ايله مك هم قاعده دير سلطانا
• يونوس حاقا بيليشهلي، جان و كونگلول و ريشهلي شول طاپدوقا ريشهلي،گيزلي رازئم آچار اولدوم
• يونوس بير دوغان ديدي، قوندي طاپدوق قولونا آوا شكارا گلدي بو يووا قوشو ده ييل
• يتيشن رووايات لارا گؤرأ يونوس امره، طارئقاتا گيرمه ديك تاقئرچئقاردييب ، طاپدوق پيرينگ ماغرئفات چشمهسيندن غانئب و قرق يئل طارئقات غازانئندا غايناب و خاپالاردان و كير-كيميس لردن يووولئب و حاق يولوندا كمالايتشيب دير. اگر شمس تبريزي، مولانا رومي نئنگ كمالا يتمگينده ائمئق لي تأثير قويان بولسا، طاپدوق هم يونوس امرأنينگ ماغناوي شاخصئياتي نئنگ بجريلمهگينده اولي رولي اويناب دئـر.
• « يونوس امره و اونونگ تورك ديلينه قويان تأثيري»
• يونوس امره اون اوچونچي عاصئردا، آناتولي دا گپلهشيك ديل و هم يازغي و ادبي ديلينده اوغوز تورك لرينگ أگيرت وكيلي حؤكمونده بوديلينگ دوام تاپماغئندا اولي رولي اويناماق لئغي باشاردي. شونونگ اوچين ام ادبيّات تاريخئندا يونوس امرأنينگ غوشغودا اوللانان كلمه دير، قالئب و باشغا اصطلاح لاري تورك ديلينينگ ادهبي لشمه گينده بير باشلانگغاچ يِلله حؤكمونده خاسابلانئب دئر.
• يونوس امرأنينگ غوشغولارئندا گؤرينن ديل قادالاري اگر شول دوورينگ باشغا شاهئرلاري مئثال اوٌچين سلطان ولد، گول شأهري، آخمات فقيه و عاشئق پاشانئنگ غوشغولارئندا گؤرنسيهده يؤنه يونوس امرأنينگ يازغي سئندا و غوشغولارئندا گؤزل صورات دا آيدئنگ لئق اديب، توٌرك أهلينينگ ديل دوٌنياسينه اونگاد پورمادا گؤزل ليك بريب ديـر.
• سالجوق لارئنگ دوورينده آناتولي دا عاراب ديلي دين و عئلئم ديلي و پارس ديلي كؤشك ديلي تانئلان زامانئندا، يونوس امره يالي
• شاهئرلارئنگ تورك ديلينده غوشغي يازماغي، سس سيز- ايين سيز انه ديلينگي غوراب و بو اوغوردا ديل اوٌچين بير بولاغايلئق و ائنگقئلاب اتمك دي.
• اون ايكنجي عاصئردا اگر يازغي ادبيّاتي گونش نورئن عالئم لره چويان بولسادا آناتولي دا يونوس امره يالي شاهئرلار يازغي و ادهبي ديل دؤرهتمك ليگينده اولي تأثيريني قويان شاخصئيات لاردئر.
• يونوس امره تورك ديلينه جان غوشوب و تورك ديلينينگ اساسئني دوزلدن عالئم دئر. تورك مللتي اگر مدهنيت بايلئغيني و دين گويجيني و درويش ليك صوپي لئق بايداغئني هم ديكلديب يوزه چئقاران بولسا لاردا اولار گوٌمأن سيز يونوس امرأنينگ غوشغولارئندان تأثير آلان دئرلار و بو اوغوردا يونوس امرأنينگ روخئنا ديينلي و برگي دار مللت دير.
• « يونوس امره و اونونگ اثرلري »
• شاهئر يونوس امرأنينگ خالق آرا تانئلان و مشهوربولان ايكي اثري باردئر بيري «رساله النسخيه» و ايكي لنجي سي «غوشغي ديواني».
• رساله النسخيه : بو كتاب 707/1307م. يئللاردا يازئلان اثردير و بوكتاب مثنوي قالئبئندا يازئلان عرفاني ناصئخات نامالاردئر. رساله النسخيه مفهوم دير گيرديش تايدان بير سئخئللي و ير به ير قويئلمان گأه بييت لري دگيشيب و اونونگ يرينه باشغا بييت لر يرله شيب، غوشغي ماغنا تايدان اوٌيتگأن يري بار.
• رساله النسخيه: 13 بيت ده دوزيلن مثنوي قالئب بيلن باشلانيار و اونونگ آغزامي دا- فاعلاتن/فاعلاتن/فاعلان/ فاعلن بولوب و ينه ائزئندان بير قطعه نثر گليأر قطعه نثر سونگ ينه غوشغي مثنوي قالئب بيلن، مفاعلين/مفاعلين/فعولن بولان عروض آغرامئندا دوام اديليأر. يؤنه بو عروض آغرا مئندا غوشغي يازماق تورك مللت لرينگ آراسئندا شول زامان تأزهيونگ بولاندان سونگ بو غوشغولار كم-كؤست سيز بولوب بيلمأن دير.
• بو اثر 575 بيت ده يازئلان تاغئلئمي اثردير. رساله النسخيه ائنسان لاري اللهنئنگ يولونا گيريب و ماغئناوئيات درياسئندا يوزوم اورماق اوچون يازئلان سويجي حكايا لاردئر. يونوس امره باشدا يازئلان اون اوچ بيت ده حق تعالانئنگ ائنسان لاري نأحيللي يارا دئلشينئنگ حاقئندا ماغلومات بريأر. ائرئندا نثر بولوگينده عاقئل بيلن عئلمي آچئقلايار. عاقئل الله نئنگ نوري دئر دييب اوچ بولوك اديأر. ماعاش عاقلي-ماعاد عاقلي و عاقلي كوٌل و عئلمي هم اوٌچ بؤلوك اديأر: عئلئم اليقين ، عين اليقئن، حق اليقئن، و بولارئنگ هر قايسي سئني يكأن يكأن آچئق لايار. نثردن سونگ نظم بولوگي باشلانيار نظم بولوگينده آلتي موضوعي ديمك: روح و عاقئل- كبر، خشم و غاضاب، صابئر، باخئللئق، غئبات و توهموت هر قايسي سئني حكايالار بيلن قووي صورات دا آچئقلايار.
• دئوان اثري: يونوس امره بو اثري عروض و هجا آغرامئندا يازئب دئر . عروضي غوشغولاري هجايي غوشغولارا گؤرأ آزدئر. كؤب نوسخالار دئر قول يازمالاري درنگه مك ليگينگ نتيجهسينده بللي بولدي 417 عنوان غوشغي ديل دير، مفهوم تايدان يونوس امرأنينگ غوشغوسي تانالئب دئوان اثرلرينده چاپاتيشدي و باشغا يونوس تاخاللوصي بيلن يازئلان غوشغولار ديل واسلوب تايدان تاپاووتلي بولان سونگ سايلاماسي راخات راق بولوب و بو اوغوردا ايشلأن عالئملارئنگ ايشيني آنگساد اديب دير.
• « يونوس امرأنينگ غوشغولاري قاپئيا و آغرام تايدان »
• يونوس امره ديل تايدان تورك مللت لرينگ بير ميللي شاهئري و مفهوم و ماغنا تايدان هم بير اسلامي و عرفاني شاهئردئر . بو شاهئر غوشغودا هر بير سسي كه منگزش وأهنگ لي بولوب غولاغا يتسه قاپئيا خاساب اديب اوللانئب دئر.
• يونوس امره غوشغودا « غولاق قاپئياسئني» اساس ادينيب دير. شو سبأبلي سس لري منگزش بولان پارسي يا عارابي كلمه لري ده قاپئيا خاساب لاب خايئرلانئب دئر . حتتا بير پارسي يا عارابي كلهمأني ده توركي پسوند بيلن قاپئيا گتريب دير.
• مئثال اوچون:
• ايكي جهان زندان ايسه، گرگ بانا بستان اولا آيروق بانا به غم غصه ، چون عنايت دوستدان اولا
• وارام اول دوسته قول اولام، هر دم آچئلان گول اولام هم سويله يم بلبل اولام، دوراغئم گلستان اولا
• شاهئر يونوس امره يازئلشي تاپاووتلي بولان (د-ت) (ج-چ) حارپ لاري دا سس لري ياقئن بولان سونگ قاپئيا ادينب دير . مئثال اوچون:
• بويل اوزاماق نه معني دير، چونكه بو دونيأ فاني دئر بو فضول ليك نئشاني دير، گل بري مسكين ليكه گچ
• بويله لطيف بزه نوبن، بويله شيرين دوزه نوبن كونول حاقا اوزا نوبن ديلك نه دير نه يه محتاج
• يونوس امرأنينگ دئوان اثرينده 417 عنوان بيلن يازئلان غوشغي بار، مثنوي قالئبئندا بير غوشغي و باشغا 416 غوشغي غازال و مسمط مربع (قوشوق) قالئبئندا يازئلان دئر.
• بو شاهئر تورك لرينگ ايلكنجي شاهئرلارئندان دئر كه غوشغولاري كتاب بولوب چاپا يتيشدي عروضي آغرامئندا يازئلان غوشغولاري 69 بيت و باشغا غوشغولاري دا هجايي آغرامئندا يازئلان دئر.
•
• « يونوس امره حاقدا بير رووايات»
• يونوس امره اوتوز يئل درويش صئپات بولوب طاپدوق پيرينگ غولوغئندا بولدي اما طارئقات دا بولان باطئن عألهميندن يونوسا هيچ قاپي آچ
• لمادي و يونوسدا اؤزيني داغا داشا اوردي. گون لرده بيرگوٌن بير غوواقدا يدي أره ساتا اولار بيلن دوست بولدي هر گيجه اولارئنگ بيري حاقا يوٌزين توتوب دوغا ادردي و دوغانئنگ بركتيندن اولارئنگ سوپراسئنا طاغام گلردي نوبات يونوسا يتدي . يونوس هم دوغا اتدي يا رب مني يوزي غارا اتمه اِلمي بوش غايتارما، يارب، شول اؤنكي لرينگ ادن دوغاسينئنگ حورماتئنا منينگ هم ديلهگيمي قابولات و مني شرمنده اتمه ديدي. بو گيجه ايكي سوپرا دولار طاغام يتـشدي. اول يدي پيرينگ بيري سورادي سن كيمينگ حورماتئنا دوغا اتدينگ؟ يونوس ديدي ايلكي سيز آيدئنگ پيرلر جوغاپ بردي لر: بيزأ طاپدوق پيرينگ غوللوغئندا بولان يونوسئنگ حورماتئنا دوغا اتديك ديدي لر. يونوس بو سؤزي اشيديب دوغري طاپدوق پيرئنگ عايالي آننا باجينئنگ يانئناگلدي. يا آننا باجي مني پيريم باغئشلاسئن سن مانگا بير وسيله بول ديدي. آنناباجي ديدي سن ارتير نماز پير طهأرت قئلما گيدنده يولوندا يات طاپدوق پير گؤزي گؤرمه يأر سانگا آياغي دِگر و سورار بو كيم قا؟ من آيدارئن يونوس. اگر ديسه كيم يونوس؟ بللي دير كي سن اونونگ يوره گيندن چئقئب دئرسئنگ يوق اگر ديسه اؤز يونوسي مئزمي آياغئنا يئقل اؤتونج ايسله. شيله ليك بيلن يونوس پيري نينگ آياغئنا يئقلدي و پير هم اؤز يونوسي مئزمي دييب اوني باغئشلادي.
• « يونوس امره دن بير غازال»
• بير ساقي دان ايچدوك شراب، عارشدان يوجه ميخاناسي
• اول ساقي نونگ مست لري يوز، جان لار آنونگ پيماناسي
• بيرمجلس دور مجلسو موز، آندا جيگر كباب اولور
• بير شمعا دور آندا يانار، آي و گوٌنش پرواناسي
• اوُل شمعا قارشو يانانونگ، كوللي وجودي نور اولار
• اوُل اوُد بو اوُدا بنزهمز، هيچ بلورمز زباناسي
• اوُل مجلسونگ عاشئقلاري، ابراهيم ادهم دور بيري
• بلخ شهري كيبي مونگ اولا، هر گوشه ده ويراناسي
• بيزوم مجلس مست لر ميزنگ ، دم لري اناالحق اولور
• مونگ حلاج منصور كيبي، اينگ كمينه ديواناسي
• عئشق شرابئن ايچنلره، گِل بيرناظار ايله يي گؤر
• بونجا يئل دور نيچه دونر، اوُل مجلسونگ پيماناسي
• يونوس بو سوزلرونگ سنينگ، معنا دؤرور بيلن لره
• عاقلي-كأميل اولان كيشي، بو معنايا ائناناسي
• تاييارلان : قمرالدین سیدی
+ نوشته شده در یکشنبه ۱۳۹۵/۰۹/۱۴ ساعت 11:36 توسط محمد قجقی
|