خیام، محبوب‌ترین و پرمخاطب‌ترین شاعر ایرانی است که روس‌ها می‌شناسند. ایراس
دکتر محمدی: از میان تمام شاعران ایرانی که در روسیه شناخته شده و مورد علاقه مخاطبان روس هستند، خیام محبوب‌ترین و پر مخاطب‌ترین شاعر ایرانی است که روس‌ها می‌شناسند.
ایراس: چه عاملی باعث شده است که خیام چنین جایگاه ویژه ای در میان مردم روسیه داشته باشد؟
دکتر محمدی: ترجمه‌های خوب و متعدد و متناسب با سلایق مختلف که از اشعار خیام به زبان روسی صورت گرفته است و به ویژه مضامین رباعیات او باعث این جایگاه شده است.
ایراس: آشنایی مردم روسیه با اشعار و رباعیات خیام به چه زمانی بر می گردد؟
دکتر محمدی: نخستین ترجمه رباعیات خیام در اواخر قرن نوزدهم صورت گرفت، واسیلی وِلیچکو در سال 1891 در پیک اروپا 16 رباعی از خیام را به چاپ رساند. البته نباید از نظر دور داشت که ترجمه‌های سال‌های 1891 تا 1916 بیشتر ترجمه‌های آزاد و مضمونی بودند، نه ترجمه دقیق شاعرانه. دلیل آن هم نوع نگاهی بود که به شعر شرقی وجود داشت و مترجمان و شاعران روس، اشعار شاعران شرق را به دلیل تفاوت موسیقی شعر، وزن کاملأ متفاوت، وجود ردیف، واژگان چندمعنایی، ابهام و رازآلودگی و بسیاری عوامل دیگر، شایسته ترجمه‌هایی بسیار مفصل می‌دانستند! گاهی آنقدر کلمه و جمله توضیحی به ترجمه شعر افزوده می‌شد که حجم متن ترجمه شده سه یا حتی چهار برابر متن اصلی بود. یکی از این ترجمه‌ها، ترجمه واسیلی مازوین (1939-1872) بود که بی نام به چاپ رسید.
طی سال‌های 1917 تا 1934، به دلیل مسائل اجتماعی رخ‌داده در روسیه و تغییر اولویت‌های جامعه، تنها دو ترجمه از خیام به چاپ رسید. یکی از این ترجمه‌های متعلق به ایوان تخارژِفسکی (1959-1878) است که سهم چشمگیری در محبوبیت خیام در بین روس‌ها داشت. او نخستین کسی بود که تلاش کرد ترجمه روسی خیام را در وزنی شبیه به رباعی بازسرایی کند و ایجاز، ضربه‌زنندگی و تناقض‌های آگاهانه شعر خیام را در ترجمه روسی آن رعایت نماید، اما متأسفانه این ترجمه خوب هم ترجمه دقیقی نیست و به گواه منتقدان در خوشبینانه‌ترین حالت، 60 درصد متن اصلی را باز می‌نمایاند.
در آغاز دهه 30 قرن بیستم ترجمه سی و یک رباعی خیام از گروزینسکی به چاپ رسید که از نظر انتقال محتوا بسیار به متن اصلی وفادار بود، اما زیبایی شاعرانه ترجمه‌های تخارژفسکی را نداشت.
مترجمان دیگری نیز همچون پلیسِتسکی، دِرژاوین، کاشِواروف، نِکورا و رومر در قرن بیستم به ترجمه رباعیات خیام پرداختند.
از میان تمام ترجمه‌های نام‌برده شده، شاید بتوان ترجمه لئانید نِکورا را از بهترین ترجمه‌ها دانست که هم بسیار به متن خیام وفادار است و هم از زیبایی‌های شعر روسی برخوردار. اما تنها ترجمه 144 رباعی خیام به قلم نِکورا موجود است.
رومر اما بیش از 300 رباعی از خیام را به زبان روسی برگرداند.
ایراس: کیفیت ترجمه های موجود از اشعار خیام را در روسیه چگونه ارزیابی می کنید؟
دکتر محمدی: آثار موجود به چه سبکی ترجمه شده اند؟ همانطور که در پاسخ به سوال قبلی اشاره شد، کیفیت ترجمه‌ها بسیار متنوع است. از میان همه ترجمه‌های انجام گرفته، نِکورا و تخارژِفسکی زیباترین ترجمه‌ها را آفریده‌اند، اما وفاداری نِکورا به متن اصلی نکته بسیار مهمی است که نباید از نظر دور داشت.
ایراس: میزان آثار ترجمه شده از فارسی به روسی در مقایسه با آثار ترجمه شده از انگلیسی چقدر است و تفاوت این دو تا چه حد در انتقال مفاهیم و وفاداری به متن مبدا، تاثیر داشته است؟
دکتر محمدی: شاید این مقایسه چندان منطقی نباشد، به هر حال وسعت ادبیات انگلیسی زبان، بسیار زیاد است و تعداد افرادی که توانایی ترجمه از زبان انگلیسی به روسی دارند نیز در مقایسه با مترجمان فارسی به روسی چشمگیرتر است. ضمن اینکه رابطه ایران و روسیه طی سالیان دراز با اولویت مسائل سیاسی و اقتصادی شکل گرفته است و زبان‌دانان به حوزه‌های دیگری غیر از ادبیات کشیده شده‌اند. ترجمه از زبان میانجی؛ کاستی‌های خود را دارد، اما اگر چاره‌ای نباشد، همان هم غنیمت است. اما بی‌تردید نمی‌توان انتظار ترجمه‌ای درخشان، آن‌هم در حوزه شعر داشت.
ایراس: آیا اشعار و رباعیات خیام تاثیری بر شاعران و نویسندگان روس داشته است؟
دکتر محمدی: بله، بسیاری از شاعران روس یا مضامینی از خیام وام گرفته‌اند و یا حتی از او در اشعارشان نام برده‌اند. از جمله مارشاک، لِرمانتف، پوشکین و ... .
ایراس: در آخر، تا چه حد هماهنگی و نزدیکی میان فلسفه خیام و فرهنگ جامعه معاصر روسیه می بینید؟
دکتر محمدی: جامعه معاصر روسیه، جایی ایستاده میان شرق و غرب، میان روس بودن یا جهان‌وطن بودن. شکافی که میان اندیشه نسل جوان با باورهای نسل شوروی وجود دارد، انکارناپذیر است، اما هنوز هم در عمیق‌ترین لایه‌های ذهن روسی، گرایش به شرق، حکمت و رازآلودگی آن پیداست. همین مسأله که تا کنون خیام توسط چهل مترجم به زبان روسی برگردانده شده و هنوز هم می‌توان شاهد ترجمه‌های جدید بود، به معنی خواستنی بودنِ خیام در جامعه روسیه است.
---------
مصاحبه کننده: مرضیه موسوی
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی