بخاراییان جوان ، سازمان سیاسی و اجتماعی در امیرنشین بخارا در اوایل سدة چهاردهم / بیستم . در اواخر دهة چهارم قرن چهاردهم / دومین دهة قرن بیستم ، تعارض میان نیروهای سنتی و محافظه کار که از سوی امیر بخارا، عالِم خان مَنغیت (حک :1328-1339/1910ـ1920) حمایت می شدند، از یک سو و نیروهای جوان و نوگرا که هوادار اصلاحات اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی بودند و با دانشهای نو و غربی آشنایی داشتند، از دیگرسو اوج گرفت . به دنبال تلاشهای ادیبان معارف پروری چون احمد مخدوم دانش ، شمس الدین شاهین ، عبدالقادر خواجة سودا، قاری رحمت الله واضح که در نیمة پسین سدة سیزدهم /نوزدهم فعالیت داشتند، بتدریج نیروی تازه ای در بخارا پدید آمد که در تشکّل آن مطبوعات سهم بسزایی داشتند؛ روزنامه و ماهنامه هایی ، همچون چهره نما ، ترجمان ، سراج الاخبار ، وقت ، شورا ، ملانصرالدین ، حبل المتین ، خورشید ، تجّار ، آسیا و شهرت ، در افغانستان ، هندوستان ، تاتارستان ، ایران ، آذربایجان و مصر چاپ می شد. همزمان ، فرهیختگان و روشنفکران آسیای مرکزی نیز با انتشار مطبوعاتی چون سمرقند (1322-1325/1904ـ1907)، بخارای شریف (1330ـ1331/ 1912ـ1913)، صدای فرغانه (1330-1332/ 1912ـ1914)، آیینه (1332-1334/1914ـ 1915)، توران و صدای ترکستان به ترویج افکار خود همت گماردند. این نهضت که به نامهای بخاراییهای جوان و «جدید» شناخته شده است ، از شاعران ، نویسندگان ، روزنامه نگاران و دانشمندانی روشنفکر و ملی گرا تشکیل شده بود که معروفترین آنها عبارت اند از: عبدالرّؤف فطرت نویسندة مناظره و بیانات سیاح هندی ؛ میرزا سراج حکیم مؤلف تحف اهل بخارا ؛ صدیقی عجزی با آثاری چون انجمن ارواح ، مرآت عبرت ، گنجینة حکمت و عین الادب ؛ تاش خواجة اسیری ؛ صدرالدین عینی نویسندة تهذیب الصبیان ، ضروریات دینیه و ترتّل القرآن ؛ محمود خواجة بهبودی ، مؤلف الفبای مکتب اسلام ؛ و پدرکُش ؛ وصلی صاحب ارمغان دوستان ؛ داملا اکرامچه نویسندة بیداری خفتگان و آگاهی ناآگاهان ؛ سیدرضا علیزاده ؛ عبدالواحد منظم ؛ سیدجان مخدوم نظمی ؛ میرزا حیت صهبا؛ احمد خواجة مهری ؛ حمزه حکیم زادة نیازی مؤلف سعادت نو یا خود رمان ملی ؛ بحرالدین عزیزی نویسندة شکوفة نو یا خود ادبیات ملی ؛ هاشم شایق و عثمان خواجه (عصازاده ، ص 16-18؛ هیتچینس ، ص 34-37؛ عینی ، 1987، ص 233).

نوگرایی بخاراییهای جوان واکنش شدیدی پدید آورد. امیرعالم خان منغیت و برخی از روحانیون با نفوذ در برابر حرکت بخاراییهای جوان بسیج شدند. آنها نمایندگان این جریان را کافر صرف دانستند و در 1336-1337/1917ـ 1918 کشتار گسترده ای در میان آنها و هوادارانشان به راه انداختند. این رخداد وحشتناک دستمایة داستان واقعگرایانة جلاّدان بخارا (1339/1920) شد. گرچه آماری از کشتگان این ماجرا در دست نیست ، گمان می رود که دههاهزارنفر از روشنفکران ، هنرمندان ، صاحبان حرفه و کسبه در میان آنها بوده باشند. از جمله ملا احمد خواجه مهری در ریگستان بخارا، میرزا حیت صهبا در قبادیان و سیدجان مخدوم نظمی در زندان بخارا در 1337/1918 اعدام شدند؛ نعمت الله محترم که در 1337/1918 جان به در برده بود در 1339/1920 به دست بلشویکها کشته شد؛ اکرامچه از بخارا رانده و پسرش در زندان کشته شد؛ منیر کشمیری (خبرنگار حبل المتین دربخارا) در 1322/1904 از بخارا تبعید شد و به مشهد پناه برد؛ صدرالدین عینی پس از تحمل شکنجه در رجب 1331/آوریل 1917 به کمک ارتش سرخ از زندان نجات یافت (عینی ، 1926، ص 392ـ394، 478ـ480، 494ـ495؛ همو، 1362 ش ، ص 812ـ823؛ حبیبوف ، ص 328).

واکنش شدید امیربخارا در برابر بخاراییهای جوان ضربة جانکاهی بود که پراکندگی و فروپاشی این سازمان را در پی داشت . تعدادی از فعالان بخاراییهای جوان به رهبری فیض الله خواجه یف (1275-1317 ش /1896ـ1938) در جمادی الاولی 1338 / ژانویة 1920 در تاشکند «کمیتة مرکزی ترکستانی جوان بخاراییان انقلابی » را تشکیل دادند. کمونیستهای بخارا با هدف سرنگونی حکومت امیر، با تمام نیروها از جمله با بخاراییهای جوان ، مکارانه پیمان اتحادبستند. چون بلشویکها به بخارا حمله آوردند، امیرعالم خان که توان مقاومت نداشت ، فرار کرد و بخارا که قبّة اسلام خوانده می شد، به آسانی به تصرف بلشویکها درآمد. جناح چپ بخاراییهای جوان ، خواجه یف ، قادری و محی الدینوف ، در ربیع الثانی 1339 / دسامبر 1920 رسماً به بلشویکها پیوستند. بخشی از جناح راست در برابر ارتش سرخ جنگیدند که بعدها آنان را باسماچی * گفتند و تاریخنگاران شوروی ارزیابی منفی از آنان داشتند (میرزازاده ، ص 71( چهره های ادبی بخاراییهای جوان همچون عینی ، منظم ، حمدی ، فطرت ، بهبودی ، اوحدی و دیگران که از استبداد امیر منغیت به جان آمده و در شعارهای سوسیالیستی بلشویکها آرمانهای خود را دریافته بودند، قلم خود را به سود انقلاب اکتبر به کار بردند (قبادیانی ، ص 26ـ 28(

در پژوهشهای تاریخی شوروی نه تنها به باسماچیان بلکه به هیچیک از بخاراییهای جوان ارزش لازم را نداده و نهضت آنها را «حرکت ملّی گرایانه و ارتجاعی » قلمداد کرده اند ( د. تاجیکی ، ذیل «باسماچگی »). اما خالق میرزا زادة سمرقندی ، محقق برجستة تاجیک ، با زحمت بسیار و تحمل فشارهای شدید کوشید تا مقام بخاراییهای جوان بدرستی ارزیابی شود.

منابع : امیربیک حبیبوف ، گنج زرافشان ، دوشنبه 1991 (به خط سیریلی )؛ دایرة المعارف ادبیات و صنعت تاجیک ، دوشنبه 1989، ج 2، ص 316 (سیریلی )؛ دایرة المعارف شوروی تاجیک ، دوشنبه 1978ـ1989، ج 1، ص 166، 292-293، ج 2، ص 551-552، ج 8 ، ص 437، 442 (سیریلی )؛ خداینظر عصازاده ، ادبیات فارسی و سه شاخة آن ، دوشنبه 1991 (سیریلی )؛ صدرالدین عینی ، تاریخ انقلاب خلقی بخارا ، دوشنبه 1987، ص 234-239 (سیریلی )؛ همو، جلادان بخارا ، در کلیات عینی ، دوشنبه ، ج 4 (سیریلی )؛ همو، نمونة ادبیات تاجیک ، مسکو 1926؛ همو، یادداشتها ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش ؛ رحیم مسلمانیان قبادیانی ، «ادبیات نو تاجیکی »، کیهان فرهنگی ، سال 9، ش 10 (دی 1371)؛ خالق میرزازاده ، «ادبیات جدیدة دموکراتی »، صدای شرق ، ش 9 (1969، سیریلی )؛ کیت هیتچینس ، «ادبیات نوین تاجیک »، ترجمة ص .شهبازی ، ادبستان ، ش 2 (بهمن 1368)؛

O sotsialnom sostave dz § adidov Sredney Azii, z § urnal Istoriya Sovetskaya Soyuza , Moscow 1963, no. 2; A.Piaskovsky, Revolyutsiya 1905-1907 godov v Turkestane , Moscow 1958; I ىon Valiev, Narodnaya Sovetskaya Respublika Buchara , Tashkant 1969.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /