بنیاد مختومقلی فراغی

* وجه تسمیه و تاریخچه تركمنها

نام ترکمن نخستین بار در دایرة المعارف چینی قرن هشتم میلادی آمده است. همچنین
ترکمن را نام قومی از اقوام زردپوست ترک زبان دانسته اند که از چندین هزار سال پیش در
شمال دریاچه «ایسیک گول » )بالخاش( در شمال مغولستان زندگی می کرده اند. نویسندگان
ایران برای نخستین بار در قرن پنجم قمری به قومی ترک نژاد به نام ترک یا ترکمانان که
در آسیای مرکزی ساکن بوده اند، اشاره می کنند. آنان از عهد قديم در صحراهاي وسيع
بخشهاي سفلهاي رود سير دريا )سيحون( و بين درياي آرال به زندگي چادرنشيني روزگار
مي گذراندند. در مورد چگونگي و پيدايش و خاستگاه اين قوم، نظريات متفاوتي وجود
دارد، ولي نظر غالب بر اين است كه از آسياي جنوب شرقي )حوالي چين( به اين منطقه
آمده اند. تا حدود قرن هفتم ميلادي تركمنها جزئي از قوم بزرگ ترك بودند. در اين سالها
به دنبال اضمحلال امپراطوري گوگ ترك، گروهي از تركها كه به نام «اغوز » ناميده شدند،
از آنان جدا شده و از ناحيه ارخون به طرف آرال و سير دريا كوچ كردند. پيدايش لفظ
«تركمن » نيز به حدود قرن 9 ميلادي مربوط م يشود. ترکمنها تا اوایل قرن بیستم عمدتاً
کوچ نشین بودند، اما پس از آن به مرور ده نشین و شهرنشین شدند )صفایی، 1386 ش(.
همچنین اصطلاح ترکمن از اواخر نیمه دوم قرن چهارم هجری در منابع اسلامی مورد
استعمال قرار گرفت که مقدسی در کتاب خود از نام ترکمان اسم می برد )مقدسي بشاري،
1411 ق، ج 1، ص 274 (، نزد نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی با جمع
ترکمانان استعمال شده و به همان معنی که اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به کار
رفته است. ترکمنها از جمله ملل تأثیرگذار در تاریخ هستند. دولتهای بزرگ ترکمن که در
ایران دوره اسلامی حکومت کرده اند عبارتند از: سلجوقیان ) ۴۲۹ق، اواخر قرن ششم(،
قره قویونلو ) ۷۴۸- ۷۸۰ق(، آق قویونلو ) ۷۸۰- ۹۸۰ق(، افشاریه، قاجاریه و ترکمنها که در
گذشته اُغوز یا غُز نیز نامیده می شدند )ابن فضلان، 2003 م، ج 1، صص 61 و 62 (.
* آداب و رسوم مذهبی ترکمنها
در میان ترکمنها، جشنها اکثراً جنبه مذهبی دارند و به آنها بایرام گفته می شود، مانند
)قربان بایرام( عید قربان، )اراز بایرام( عید فطر و نیز آخرین چهارشنبه ماه صفر یا
چهارشنبه سیاه که در پایان ماهی که در آن بلا زیاد است مراسمی برپا می کنند. همچنين
جشن رمضان به مناسبت نیمه رمضان و جشن نیمه ماه شعبان و آق قویین. از اعیاد دیگر
می توان به مولودی و مراسم طلب باران اشاره کرد )ابن بطوطه، بي تا، ج 1، ص 240 (. در
اینجا به تبیین شیوه برگزاری مهم ترین آیینها و برنام ههای مذهبی ترکمنها می پردازیم.
* اعیاد و مراسم عبادی در بین ترکمنها
1( عید قربان یا قربان بایرام
این عید، عیدی بزرگ برای مسلمانان است. در این عید، ترکمنها خانه های خود
را آراسته و تزیین مینمایند. بهترین لباسهای خود را پوشیده و شیرینی های گوناگون را
فراهم مینمایند و چشم به راه ميهمان مینشینند. این رسم، به مانند عید نوروز باستانی
ایرانیان است. در گذشته، ترکمنها خوراکهای گوناگونی را از گوشت پخته و آنها را برای
همسایگانشان میفرستادند و سال خوب و پربرکتی برای آنان آرزو میکردند. همچنین در
عید قربان پسران و دختران بیشتر از معمول به بازی میپردازند. از جمله اینکه تعدادی پسر
و دختر در جایی گرد هم میآیند و با چند چوب و ریسمان، تابی را که در اصطلاح محلی
به آن سالانچاق میگویند. درست کرده و تاب می خورند و به دید و بازدید یکدیگر میروند.
مردم توانگر فار سزبان استان گلستان هم قربانی کرده و این روز را جشن میگیرند.
قربان بایرام یا عید قربان كه مهم ترین جشن ترکمنها است و در روز دهم ذی الحجه
با قربانی کردن دامها برگزار می شود، از روز هفتم ذی الحجه شروع می شود. این روز را
روزی که از بوی خوش جشن خبر دهد می نامند. در این روز خانه و تمام اسباب و وسایل
را تمیز می کنند. روز هشتم روز «عید مردگان » است که برای مردگانشان «پوسّیق » نذر
می کنند که نوعی نان است. روز نهم «دیری عید » روز زنده ها است و بهترین و تمیزترین
لباسهایشان را می پوشند. شب قبل از عید استحمامی مخصوص می کنند که به آن «قربان
شوره » گویند و روز دهم یا «قربانلیق » روز قربانی کردن در راه خدا است. روزهای
یازدهم و دوازدهم، روزهای صدقه دادن یا «چاقرمق »، به معنی دعوت کردن است و برای
خوردن آبگوشت قربانی، همدیگر را دعوت می کنند.
روز عید قربان هر خانواده در حدی که شرع معین کرده است، گوسفند یا بز یا گاوی را
ذبح می کنند. چنانچه کسی یک اسب و یک جفت گاو برای شخم زدن داشته باشد )امروزه
موتورسیکلت به جای اسب و تراکتور به جای دو گاو کاری حساب می شود(، قربانی بر
او واجب است. صبح عید همگی تا هنگام قربانی کردن و باز کردن دهان با گوشت قربانی
روزه هستند. مردان برای نماز جماعت به مسجد رفته و نماز عید قربان می خوانند و پس
از آن در موقع ذبح، چاله ای در زمین حفر می کنند و وسط آن قدری برآمدگی خاک را
باقی می گذارند. روی آن مقداری خاکستر نمک و گندم )آرد( می گذارند. وقتی خون
قربانی در چاله ریخت آن را با مواد فوق مخلوط کرده برای تبرک بر پیشانی می مالند.
البته این کار امروزه توسط روحانیان منع شده است.
همچنین در روزهای عید بر سینه تپه ها بر میدانچه ها و ایوان خانه ها تاب «سالانچق »
برپا می دارند و دختران، پسران، زنان، مردان و کودکان به تاب بازی مشغول می شوند؛ زيرا
چنین باور دارند که بار گناه بر شانه های انسان است و با تاب خوردن )که کنایه ای از
صعود است(، گناه از شانه ها فرو می ریزد و می گویند در قدیم که دل سیاهی نبود باهم تاب
می خوردند و این روز، روز آشنایی جوانان با یکدیگر بود )همان(.
2( عید فطر یا آراز بایرام
از دیگر اعیاد مذهبی ترکمن عید فطر است. در روز عید پس از خواندن نماز عید فطر
با پوشیدن لباسهای نو و تمیز به دید و بازدید می پردازند و به هم تبریک می گویند. این
عید نیز با خیرات و مبرات همراه است.
در ماه رمضان دو شب را جشن می گیرند که یکی شب «یا رمضان »؛ یعنی شب
چهاردهم ماه رمضان است. بعد از نماز مغرب یک روحانی به همراه عده ای که به خاطر
صواب او را دنبال می کنند به در خانه یکایک اهالی رفته و با خواندن اشعاری به مردم
قوت قلب می دهند که نیمی از ماه رمضان گذشته و چیزی از ماه رمضان باقی نمانده است.
صاحبان منازل به آنها پول یا جنسی می دهند که بعد از جمع آوری میان روحانی و آن عده
تقسیم می شود. شب دیگر شب قدر یا شب 27 ماه رمضان است که تا سحر به شب نشینی
و دعا خواندن و خوردن شیرینی و تنقلات مشغول مي شوند.
تركمنها در روز عيد فطر )اول ماه شوال( مثل همه مسلمانان روزه گرفتن را حرام
مي دانند. در اين روز مردان در هر گروه سني كه نماز بر آنها واجب شده است به عيدگاه
مي روند و در صفوف فشرده و منظم به سخنان و پند و اندرزهاي واعظان گوش مي دهند.
سپس به امامت امام جمعه شهر دو ركعت نماز عيد فطر را مي خوانند و بعد از نماز
بلافاصله به ديد و بازديد اقوام و خويشاوندان و دوستان رفته و عيد را تبر كي مي گويند.
همچنين جهت زيارت و دعا براي گذشتگان و از دست رفتگان خود به قبرستان محل
مي روند و معمولاً خانواده نيز سفره هاي رنگيني را پهن مي كنند تا از ميهمانان عزيز
پذيرايي كامل صورت پذيرد. اكثر خانواده ها مراسم صدقه دارند و امام جماعت مسجد
محل و همسايگان و ساير ميهمانان را جهت پذيرايي و صرف ناهار دعوت مي نمايند.
زنان تركمن كي روز قبل از عيد فطر را روز قوقن مي نامند و در اين روز نانهاي
روغني )چافاتي( را با كمك افراد خانواده مي پزند و آن را بين همسايگان تقسيم مي كنند.
3( مولودی )تولد پیامبر(
مولودی یا جشن تولد پیامبر را ترکمنها بسیار مهم می دانند. ترکمنها اعتقاد دارند که
حضرت محمد)ص( در 12 ربیع الاول به دنیا آمده و در همین روز هم از دنیا رفته است.
اگر این روز برابر با دوشنبه باشد، که شب تولد پیامبر است، مولودی بسیار پر هیجان
می شود و مجلسی برگزار می کنند که تنها مردان، حق شرکت در آن را دارند و ساعتهایی
را با شعرخوانی درباره پیامبر می گذرانند )ابن بطوطه، بي تا، ج 1، ص 240 (.
4( مراسم طلب باران
اگر باران نبارد مراسمی به نام «سویی قازان » برپا می شود. اهالی محل در یک
چهارشنبه گوسفندی کشته و در مسجد به دعای مخصوص می پردازند. هنگام دعا دستها
کشیده است و انگشتان را به طرف پایین می گیرند و طلب رعد و برق و نزول باران
می کنند. پس از دعا و صرف غذا در گروههای سی یا چهل نفری به همراه كي روحاني
به در منازل رفته و آرد جمع می کنند. اگر اهالی خانه خواسته آنها را برآورده کردند، دعا
می کنند تا فرزند پسري نصیب آنها گردد و در غیر این صورت برای آنها فرزند دختر آرزو
می کنند. سپس با آن آرد آش می پزند و میان مردم تقسیم می کنند. این رسم که در میان
گوگلانها به «توی تاتان » معروف است، با جمع آوری و فروش آردها و دادن صدقه در
شب بعد پایان می یابد )محمودی نژاد، 1391 ش(.
5( رؤیت هلال ماه مبارك رمضان
«ياَ أَيهَُّا الذَِّينَ آَمَنوُا كُتِبَ عَليَْكُمُ الصِّياَمُ كَمَا كُتِبَ عَلىَ الذَِّينَ مِنْ قبَْلِكُمْ لعََلكَُّمْ تتَقَُّونَ »
)بقره، « ؛)183 اي كساني كه ايمان آورديده ايد، بر شما روزه واجب شده است، همان طور
كه بر كساني كه قبل از شما بودند واجب گرديده تا باشد كه پرهيزگار شويد .»
به استناد آيه شریفه قرآن كريم كه روزه گرفتن بر هر مسلماني اعم از زن و مرد واجب
مي باشد، با حلول ماه مبارك رمضان شور و شوق خاصي در ميان تركمنها ایجاد می شود.
همه ترکمن ها در آن ماه رحمت و مغفرت، بنا به فرمايش حضرت محمد)ص( که فرمود:
«صوموا لرويه و افطروا لرويه » در روز آخر ماه مبارك شعبان پس از غروب آفتاب از
كوچك و بزرگ، مرد و زن به اتفاق همديگر براي رؤيت هلال ماه مبارك رمضان از خانه
و منزل خود بيرون مي آيند و ديدگان خود را به نقطه رؤيت آن معطوف مي دارند تا بتوانند
ثوابي را كه با رؤيت ماه شامل حال كي انسان مي شود از آن مستفيض و بهره مند شوند؛
زيرا كه همت گماردن براي رؤيت هلال ماه ثواب زيادي دارد.
بنابراين روزه گرفتن تركمنها همراه با رؤيت ماه مي باشد و گاهاً احتمال دارد در روز
بيست و نهم شعبان به خاطر نامساعد بودن وضعيت جوي، رؤيت ماه مقدور و ممكن
نباشد. در اين گونه زمانها اگر خبري از مناطق ديگر توسط ائمه جمعه و جماعات دال بر
رؤيت ماه مخابره شود، همان شب سحري بيدار مي شوند و اگر رؤيت ماه به خاطر وضعيت
جوي ممكن نباشد و از منطقه ديگر خبري از رؤيت ماه نرسد، روز بعد )روز سي ام( ماه
شعبان به صورت يوم الشك روزه گرفته مي شود، اما نماز تراويح خوانده نمي شود. پس
از اثبات رؤيت ماه و انتشار خبر آن توسط ائمه جمعه و جماعات در سطح منطقه و يا
از طريق صدا و سيما، همه ائمه جمعه و جماعت بعد از نماز عشاء، نماز تراويح را كه در
مجموع 20 ركعت است ) 10 نماز دو ركعتي غير از نماز عشاء(، در سي شب از شبهاي ماه
مبارك رمضان در مساجد محل برگزار مي كنند كه در هر چهار ركعت نماز تراويح جهت
تنفس نمازگزاران سه بار اين دعا توسط كيي از قاريان قرائت م يشود: «سبحان ذي الملك
و الملكوت سبحان ذي العزه و العظمه و القدره و الكبرياء و الجبروت سبحان الملك الحي
الذي لا ينام و لا يموت سبوح قدوس ربنا و رب الملائكه و الروح لااله الا الله نستغفر الله و
نسئلك الجنه و نعوذ بك من النار .»
6( برگزاری نماز تراويح و دعاي بعد آن
«اللهم صل علي سيدنا و مولانا محمد و علي آله و اصحابه و سلم، اللهم زينا بزينت
الايمان و شرفنا بشرافه الهدايه و العرفان و اكرمنا بصيام شهر رمضان و ارزقنا الجنه و تقبل
منا تراويحنا و تسابيحنا يا حنان بفضلك و جودك يا منان برحمتك يا ارحم الراحمين ،»
بعد از اين دعا آيات كريمه زير توسط قاري قرآن خوانده مي شود: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي
أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآَنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَُّ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ
وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا الَّلَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ » )بقره، 185 (.
در ماه مبارك رمضان در بعضي از مساجد محل در نمازهاي تراويح مراسم ختم قرآن
خوانده مي شود كه ترتيب آن نيز مثل نمازهاي تراويح است، با اين تفاوت كه به جاي
سوره هايي از 30 جزء قرآن، همه قرآن را به پنج يا شش بخش تقسيم مي كنند و در طول
پنج يا شش شب همچون نماز تراويح در 20 ركعت بجاي مي آورند. البته قرائت قرآن در
اين شبها در نماز تراويح توسط قاريان و حافظان حاذق منطقه صورت مي گيرد كه غالباً
دو نفره يا سه نفره مي باشد.
در ايام رمضان در بين تركمنها رسم است كه حت يالامكان نماز خود را در مساجد محل
برگزار نمايند؛ چون اجر و ثواب نماز جماعت در آن ماه به مراتب بيشتر از ساير ماهها
است. آنچه كه در اين ايام در بين تركمنها بيشتر چشمگير است، حضور گسترده نوجوانان و
جواناني است كه با نداي اولين بانگ اذان با كلاههاي سفيد در صحن نماز حضور م ييابند.
از جلو ههاي ديگر اين ماه در زمان افطاري است. البته در بين تركمنها رسم است كه هر
روز چند خانواده براي افطاري، صدق ههاي خود را كه بيشتر غذاي آبكي و خرما است، به
مساجد م يآورند و پس از اذان مغرب تناول م يكنند.در ضمن در زماني كه صدق هاي آورده
شود، پس از غروب آفتاب مؤذن از بلندگو قبل از اقامه نماز، كلمه «آغذ آچلي » يعني زمان
افطاري است را م يگويد و پس از تناول صدقه اذان گفته و نماز را بجا م يآورند.
كلاسهاي قرائت قرآن، احكام و شرعيات در اين ماه پس از نماز عصر توسط ائمه
جماعات برگزار مي شود و در فواصل اين ايام اكثر جوانان قرآن را فرا مي گيرند، حتي
پيرمردان نيز در اين كلاسها شركت مي كنند و راجع به نماز و قرآن و مسائل ديني سؤال
مي كنند و دوست دارند بيشتر با قرآن مأنوس شوند و از فيوضات آن در ماه مبارك رمضان
بهره مند شوند. در بعضي از محلات تركمن نشين امام جماعت از طريق بلندگو به پند و
موعظه و نصيحت و تشريح مسائل ديني مي پردازد و آنان را به انجام اين فريضه الهي
دعوت مي كند و از آنان مي خواهد كه بيشتر در اين ماه به عبادت و بندگي مشغول باشند
و كمك و دستگيري از مستمندان را فراموش نكنند و از گناهان خود طلب استغفار كنند
و روزه داري را افطاري دهند تا در روز قيامت از آتش جهنم مصون شده و از حوض
كوثر ساقي باشند. همچنين از موارد ديگري كه لازم به ذكر است، بيداري اهالي محله در
بعضي مناطق در موقع سحري است كه اين عمل هم توسط مؤذن محله از طريق بلندگو
و يا توسط همسايگان صورت مي گيرد تا همه بتوانند سحري به موقع بيدار شوند و در
خواب نمانند. پس از تناول سحري همه با نيتِ «نويت ان اصوم صوم شهر رمضان من
الفجر الي المغرب خالصا لله تعالي » روزه مي گيرند. روزه اي كه توأم با پرهيز از منكرات
و لهو و لعب و دوري از تهمت و دروغ و چشم چرانيها است و تلاش در وصل به خدا
و كمك به مستمندان و شاكر نعمتها است. تركمنها در شب چهاردهم ماه مبارك رمضان
مراسمي تحت عنوان «يا رمضان » دارند كه به شكرانه نيمه شدن اين ماه و نعمتي كه از
آن برخوردار بوده اند، برگزار مي كنند، بدين ترتيب كه بعد از نماز عشاء و تراويح گروهي
از جوانان و نوجوانان به رهبري پيش نماز مسجد بر در خانه ها مي روند و رهبر اين گروه
اشعاري را در ستايش اين ماه مي خواند و ديگران «الله » مي گويند. صاحب خانه نيز مبلغي
پول يا شيريني مي دهد كه آخر سر بين رهبران گروه اين مراسم تقسيم مي شود. پيام كلي
«يا رمضان » اين است كه ماه نيمه شد، همت كنيد براي نيمه ديگر.
ابيات ذيل از اشعار مربوط به «يا رمضان » است كه رهبر گروه مي خواند و ديگران نيز
در پايان هر بخش، «الله » مي گويند:
السلام عل كي ياتان يكشي لر )سلام بر كساني كه در حال استراحت هستند(/ كرفيگيني
كرفيگه غاتان يكشي لر )و مژه بر مژه نهاده اند(
نماز اوقيب روزه توتان يكشي لر )سلام بر نمازگزاران و روزه داران(/ محمد امتينه يا
شهر رمضان )سلام بر امت محمد)ص((.
رمضان آيلاري گلرده گچر )سرانجام ماه رمضان پايان خواهد يافت(/ آ يينگ اون
دوردينه يالقيمين ثچر )در شب چهاردهم همه جا روشن خواهد شد(
آطيني اير لاب ميناردا قاچار )و سوار بر اسب راهوار خواهد تاخت(/ محمد امتينه يا
شهر رمضان )سلام بر امت محمد)ص((.
روزه توتماياني نه ايلايار لار )با روزه خواران چه خواهند كرد؟(/ تاموغ نينگ اورتاثيند
اباغلا يار لار )آنان را در آتش جهنم گرفتار خواهند كرد(
يوزينه قارا چ يكب داغلا يار لار )مهر سياهي و سياهكاري بر چهره شان خواهند زد(/
محمد امتينه يا شهر رمضان )سلام بر امت محمد)ص((.
7( برگزاری مراسم لیالی قدر
تركمنها براي شب 27 ماه مبارك رمضان احترام خاصي قائل هستند. در اين شب براي
پذيرايي از ميهمانان كه به ديدار م يآيند، سفر ههاي رنگين م يچينند و به نام «قدر گيجه »
شب قدر شادي م يكنند؛ زيرا معتقدند شب قدر شب نزول قرآن بر صاحب ختمي مرتبت
براي هدايت بشر است. طبق آيه قرآن كريم عبادت در اين شب بهتر از عبادت 1000
ماه م يباشد كه در آن شب قدر نباشد. علاوه بر آن به اعتقاد تركمنها حضرت خضر)ع(
بر كساني ظاهر ميشود كه نیكوكار هستند، پس گروهي كه خود را مستحق زيارت آن
حضرت ميدانند تا وقت سحري به ديدار اقوام و دوستان ميروند تا شايد بخت بيدار ديدار
آن يار آشنا را بشارت دهد. ضمناً در اين شب خانواد ههايي كه قصد ازدواج و وصلت دارند،
هدايا و نقل و شيريني براي خانواده عروس ميبرند و اين ايام را به آنان تبركي و شادباش
ميگويند. همچنين تركمنها عقيده دارند كه پرداخت فطريه قبل از شب قدر ثواب بيشتري
دارد، اگرچه تا پايان ماه مهلت دارند.
اهل سنت به چند دليل شب 27 ماه مبارك رمضان را شب قدر مي دانند و بر شبهاي
فرد ديگر دهه آخر رمضان ترجيح مي دهند كه عبارتند از: 1. مفسران اهل سنت كلمات
سوره قدر را شمارش كردند و تعداد كلمات سوره قدر سي كلمه بوده و كلمه بيست و هفتم
آن، كه كلمه «هي » مي باشد، اشاره به شب قدر دارد. 2. ديگر اينكه در همان سوره، كلمه
«ليله القدر » سه بار تكرار شده است، كه تعداد حرفهاي اين كلمه نه حرف مي باشد و تعداد
تكرار كلمات )سه( ضربدر تعداد حروف )نه( باز هم مي شود 27 و اين نشان از شب قدر
بودن شب 27 است. 3. بايزيد بسطامي نيز دوبار شب قدر را در خواب ديده است كه هر
دوبار شب 27 بوده است.
8( مراسم اعتكاف
پيامبر گرامي اسلام در روايتي فرموده كه شب قدر را در شبهاي فرد دهه آخر ماه
مبارك رمضان بيابيد. بنا به همين روايت در اكثر مساجد اهل سنت امام جماعت محل يا
كيي از صوفيان محل در 10 روز يا حداقل سه روز آخر ماه رمضان به اعتكاف مي نشينند
و در خانه خدا به عبادت و بندگي مشغول مي شوند تا شب قدر را در خانه خدا با عبادت
و بندگي بگذرانند.
تركمنها دو روز قبل از پايان ماه مبارك رمضان را، روز «كِر » مي دانند. روز كِر يعني
كنايه از خانه تكاني. در اين روز زنان خانواده با كمك دختران و زنان همسايه و دوست و
آشنا براي نظافت خانه، اعم از شست و شوي فرشها، ظروف، لباسها و خانه تكاني همت
مي گمارند تا به استقبال عيد فطر بروند.
9( احترام به روز عاشورا در ميان تركمنها
كيي از روزهاي به ياد ماندني و با فضيلت و كرامت، ايام محرم و خصوصاً روزهاي
عاشورا و تاسوعا است. اين روزها در نزد تركمنها به استناد احاديث و روايات از احترام و
جايگاه ویژه اي برخوردار مي باشد. ترکمنها با الهام از قرآن كريم که فرمود: «وَذَكِّرْهُمْ بأَِياَّمِ
اللَِّ إِنَّ فِي ذَلِكَ لََيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ » )ابراهيم، « ؛)5 روزهاي خدا را به ياد آوريد،
همانا در آن براي اهل صبور و شكور نشانه هايي است »، برای آن حرمت حاصی قائلند.
از نظر علمای اهل سنت مصادف با روز عاشورا در طول حيات تاريخ وقايع مهمي در
زمانهاي مختلف رخ داده كه هر كدام به نوبه خود جاي تأمل و تفكر دارد. از جمله این
حوادث که مي توان به آن اشاره نمود، عبارت است از: 1. استجابت توبه حضرت آدم)ع(.
2. عروج حضرت ادريس به بهشت برين. 3. قرار گرفتن كشتي حضرت نوح)ع( در كوه
جودي پس از اتمام سيل. 4. روز ملاقات و ديدار حضرت يعقوب)ع( با فرزندش حضرت
يوسف)ع(. 5. روز شفا يافتن حضرت ايوب)ع( از مرض ناعلاج. 6. روز نجات حضرت
موسي)ع( از دريا و غرق شدن فرعون و يارانش. 7. روز نجات حضرت يونس)ع( از
شكم ماهي. 8. روز نجات حضرت ابراهيم)ع( از آتش نمرود. 9. روز استجابت توبه
حضرت داود)ع(. 10 . روز تولد حضرت ابراهيم)ع( و انتخاب وي به عنوان «خليل الله » از
جانب خداوند. 11 . به شهادت رسيدن نوه گرامي پيامبر اكرم)ص( و فرزند برومند حضرت
علي)ع( و حضرت فاطمه)س(، حضرت امام حسين)ع( به اتفاق 72 تن از ياران با وفاي
خود در صحراي كربلا.
ماه محرم در ميان تركمنها به عنوان «عاشرآي » معروف مي باشد و وجه تسميه آن به
خاطر وجود روز عاشورا در آن ماه مي باشد. در حقيقت عاشوراي مخفف دو كلمه عاشور
و آي مي باشد؛ يعني ماه عاشورا كه رفته رفته به خاطر سهولت در تلفظ به صورت عاشور
آي و عاشرآي درآمده است. تركمنها در اين ماه با كرامت، آداب رسوم خاصي دارند كه
از جمله آنها گرفتن روزه، خواندن نمازهاي نافله، دادن صدقه، پختن انواع نان و اطعمه
محلي، دعوت از اهالي محله در مراسم ناهار، فرستادن صدقه به مساجد و خواندن دعا
و قرآن به ارواح طيبه شهداي مظلوم كربلا مخصوصاً امام حسين)ع( است. در اين روز
اغلب تركمنها روزه مي گيرند و بر اين اعتقادند كه روزه گرفتن در اين ماه كفالت گناهان
كي سال گذشته وي را مي كند.
در روز عاشورا صدقه دادن به فقرا و دستگيري از تهيدستان و بينوايان و تلطف كردن
به يتيمان و سلام دادن به ه منوعان و ارشاد و راهنمايي و هدايت انسانها به صراط مستقيم
و خشم خود را خوردن، پاداش و ثواب زيادي به همراه داشته و خداوند نيز براي اين
امور حسنه در روز قيامت درجات و منزلت والايي در نظر گرفته است. در حديثي از
پيامبر اكرم)ص( آمده است كه كي بار غسل كردن در اين روز موجب مصون ماندن انسان
از درد چشم در دنيا و دو بار غسل كردن موجب بخشوده شدن تمامي گناهان مي گردد
)ترمذي، 1998 م، ج 2، ص 120 (.
10 ( برگزاری مراسم نماز و دعا در روز عاشورا
تركمنها به استناد حديثي از رسول اكرم)ص( در روز عاشورا در منازل و يا مساجد
محل نمازهاي نافله م يخوانند و ثواب آن را به روح پاك امام حسين)ع( و ياران وي هديه
م يكنند و در روز قيامت از آن بزرگوار و امام همام طلب شفاعت و اميد وساطت دارند.
نماز روز عاشورا چهار ركعت است كه در هر ركعت قرائت سوره حمد و در روايتي 11
مرتبه و در روايتي ديگر 50 مرتبه سوره اخلاص خوانده م يشود و براي ادا كنندگان اين روز
بشارت بخشايش گناهان 50 سال از عمر گذشته و 50 سال از عمر آينده داده شده است.
اسلام و قرآن نه تنها به حب و ولايت رسول الله)ص( كه به عشق و ارادت و محبت
و مودت اهل بيت و خاندان و خويشاوندان آن حضرت تأ يكد و توصيه كرده است.
خداوند مي فرمايد: «قُلْ لَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى » )شورا، « ؛)23 بگو
در ازاي رسالت خود اجر و پاداشی از شما نمي خواهم مگر محبت و دوستي نسبت به
خويشاوندانم ». تركمنها نيز بنا به فرموده فوق نسبت به خويشاوندان و اهل بيت پيامبر)ص(
بالاخص به حضرت علي)ع( و امام حسن)ع( و امام حسين)ع( و حضرت فاطمه)س(،
ارادتي خاص و محبانه دارند و اعتقاد دارند كه امام حسين)ع( سيد جوانان اهل بهشت
مي باشد. پيامبرگرامي)ص( در حق وي فرموده است: «حسين از من است و من از اويم،
دوست مي دارد خداوند كسي را كه حسين را دوست بدارد » همچنين فرمود: «خدا را به
خاطر نعمتهاي فروان ظاهري و باطني اش دوست بداريد و مرا به خاطر خدا دوست بداريد
و اهل بيتم را به خاطر اينكه من آنان را دوست دارم دوست بداريد » )همان(.
علامه اقبال لاهوري چه زيبا سروده است:
از ولاي دودمانش زنده ام/ در جهان مثل گهر تابنده ام.
11 ( نام گذاري متولدان ماه محرم در ميان تركمنها
در بين تركمنها ايام ماه محرم، روز عاشورا، امام حسن)ع( و امام حسين)ع( با عشق و
اخلاص و ارادت بيشتري همراه است. نام گذاري تركمنها و وجه تسميه آنها از فرهنگ و
اعتقاد ديني آنها سرچشمه مي گيرد. با نگرشي به اسامي تركمنها مي توان فهميد كه طرف
مقابل در چه ماهي از سال و يا در چه موقعي از روز متولد شده است. تركمنها به فرزندان
پسر خود كه در ايام ماه محرم و يا در روز عاشورا متولد شده اند، نامهايي مانند عاشور،
عاشورمحمد، عاشورگلدي، عاشورقلي، عاشوردوردي، عاشور قليچ و ... مي گذارند و
به دختراني كه در اين ايام متولد شده اند، نامهايي نظير عاشورتاج، عاشوربي بي، و ...
مي گذارند. همچنين به فرزندان پسر دوقلويي كه در اين ايام متولد مي شوند، نامهاي حسن،
حسين و به دختران عايشه، فاطمه مي گذارند.
12 ( مراسم عزاداری برای واقعه كربلا
پيامبر اكرم)ص( با عنايت به علم و الهاماتي كه از طرف خداوند متعال داشتند، در زمان
خود از شهادت نوه گراميشان، امام حسين)ع( در صحراي كربلا خبر دادند و به اصحاب
و ياران خود سفارش كردند كه هركس آن زمان را دريابد، از امام حسين)ع( دفاع كند و
او را در مقابل دشمنان اسلام ياري نمايد.
تركمنها در ايام عاشورا و محرم همان طور كه اشاره شد با برگزاري آ يينهاي ويژه خود
مراتب اخلاص و ارادت خود را نسبت به خاندان رسول الله و مخصوصاً امام حسين)ع(
نشان مي دهند. تركمنها مثل برادران اهل تشيع سينه زني و يا گريه و زاري نمي كنند و اين
عمل دليلي بر نداشتن محبت نسبت به اهل بيت رسول الله نيست، بلكه به خاطر عدم جواز
شرعي از جانب مذهبشان است. با اين وجود اعتقاد راسخ دارند كه قيام امام حسين)ع(
قيامي عليه ظلم و ستمگري بوده و نهضت او نهضت نجات بخش ستمديدگان و مظلومان
بود و همچنين براي اصلاح امت جدش و جهت برپايي فريضه امر به معروف و نهي از
منكر قيام كرده بود.
13 ( جشن 63 سالگی
در بین مردم ترکمن مرسوم است که هریک از مردان که به سن 63 سالگی می رسد،
به پاس بزرگداشت شصت و سه سال زندگی حضرت محمد)ص( جشنی را به پا م یدارد.
این جشن به زبان ترکمنی بدان «آق قویون » )گوسفند سفید( م یگویند. با توجه به وضع
مالی شخص برگزار کننده ممکن است مفضل یا مختصر باشد. حداقل این که باید با
غذای مختصری آب گوشت از مدعوین پذیرایی شود و اگر هم صاحب جشن توانایی
مالی داشت یک یا دو بره و گوسفند سفید یا بز را ذبح کرده و در میان خانواده ها تقسیم
می کند. گاه ممکن است مراسم کشتی و مسابقه اسب سواری هم ترتیب دهند. در مراسم
کشتی گیری، روستايیان دوردست نیز شرکت می کنند. به برندگان این مسابقات، از طرف
صاحب جشن یا خویشاوندان نزدیک او، پول نقد یا پارچه و پیراهن به عنوان جایزه
می دهند. ناگفته نماند که ترکمنها در سفید بودن بز و یا گوسفندانی که برای این جشن
قربانی م یشود، اصرار نمی ورزند )همان(.
* نتیجه
توجه به ظرفیتهای فرهنگی اقوام ایرانی و معرفی درست آن توسط فرهیختگان گامی
مؤثر در جهت تقویت هویت ملی و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن محسوب می شود؛ زیرا
امروز همه تلاش دشمنان در راستای تضعیف فرهنگ ملی و مذهبی مردم به ویژه جوانان
ما متمرکز شده است. علاوه بر آن توطئه دشمنان در رابطه با اقوام و مذاهب بر محور ایجاد
اختلاف بین آنان دور می زند، در حالی که اگر به باورها و آداب و رسوم آنان توجه کنیم،
درمی یابیم که غالب باورهای اقوام و مذاهب در کشور ما بر محور باورهای اسلامی و
محبت به اهل بیت دور می زند، همان گونه که در آیینهای قوم ترکمن مشاهده شد. بنابراین
نتیجه و کارکرد شناساندن فرهنگ و آداب و رسوم اقوام افزایش تقویت وحدت و پیوند
ملت ایران است.
فهرست منابع و مآخذ
1. قرآن کریم.
2. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار في غرائب الامصار و عجائب الأسفار،
دارالشرق العربي، بي تا.
3. ابن فضلان، احمد، رحلة ابن فضلان الى بلاد الترك و الروس و الصقالبة، ابوظبي، دارالسويدي، چاپ اول،
2003 م.
4. ترمذي، ابوعيسي، سنن ترمذي، تحقيق: بشار عواد معروف، بيروت، دارالغرب الاسلامي، 1998 م.
5. صفايي، يوسف، «مقالات فرهنگی، مطالبی کلی درباره ترکمنها »، به نقل از پايان نامه كارشناسي ارشد
زبان شناسي همگاني، انتشارات هفته نامه صحرا، 1386 ش.
6. فيروزآبادي، مجدالدين، قاموس المحيط، تحقيق: محمد نعيم عرقسوسي، بيروت، مؤسسة الرسالة، چاپ
هشتم، 1426 ق/ 2005 م.
7. گلی، امین الله، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، چاپخانه مهارت، 1366 ش.
8. محمودي نژاد، بررسی نوع مسکن ترکمنها، 1391 ش.
9. مقدسي بشاري، محمد بن احمد، احسن التقاسيم في معرفة الأقاليم، قاهره، مكتبة مدبولي، چاپ سوم،
1411 ق/ 1991 م.

منبع:www.ensani.ir/storage/Files/20160306144637-10029-117.pdf