بنیاد مختومقلی فراغی

در اواخر دهه سی رادیو گرگان بخش ترکمنی راه‌اندازی شد. کارکنان این رادیو در کنار سایر برنامه‌های خود اجرای تئاتر را نیز برعهده داشتند. بدین ترتیب اولین تئاتر ترکمنی مستند رسمی در ایران پایه‌گذاری شد در این رادیو کارکنان ترکمنی چون نوربردی جرجانی ، گل محمد گل محمدی ، عبدالطیف گلی ؛ آنا قربان بهی ، آنا قربان قلیچ تقانی ، قلیچی ، خال محمد پقه و دیگران مشغول فعالیت بودند، که اغلب آنان با پیروزی انقلاب اسلامی همچنان به تولید و اجرای برنامه‌های ترکمنی بویژه اهتمام ورزیده‌اند.
مقولۀ تئاتر در رادیو گرگان بخش ترکمنی هم از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 با رویکرد ارزشی - ایدئولوژیکی نوین در دهه شصت مورد توجه قرار گرفت . در این دوره جنگ تحمیلی رژیم عراق برج .ا. ایران ، ایجاب می کرد نمایش‌ها پیرامون این موضوع تمرکز یابد . دفاع مقدس و رشادت‌های دلاوران ایران زمین اعم از بسیجیان و ارتشیان سوژه‌های مناسبی جهت پرداخت به اهمیت دفاع از تمامی ارضی کشور به شمار آید�. واقعیت آن بود که در کنار سایر هموطنان جوانان ترکمن نیز با رشادت درمیادین جنگ مشارکت نموده بسیاری از آنان در راه دفاع از میهن به شهادت رسیدند و یا مجروح گردیدند. قابل ذکر است در نیمه اول دهه شصت فیلم سینمایی گزل توسط سجادی با این تیم ساخته شد. در این زمان ترکیبی از نسل قدیمی هنرمندان رادیو گرگان و نسل جدید همچون آقایان مهمان دوست - کم - یمرلی - سقلی و خانمها شیخی و قوجقی درفعالیت‌های هنری اشتغال داشتند با بازنشست شدن هنرمندان گروه اول ، به نظر می‌رسد مقوله تئاتر در دهه‌ی هفتاد و نیز هشتاد هم از تنوع بیشتری برخوردار گردیده و هم چنین توانست به بهره‌گیری از پتانسیل نیروهای جدید همچون رامین‌گری و جمشید آقچه‌لی ، احمد اسماعیلی و جبار سقلی و یوسف سقالی - سولگون قلیچ قاقانی و دیگران مخاطبانبیشتری در عرصه‌ی جامعه بهره مند شود. 
یکی از نکات قابل توجه در نگارش سناریو و اجرای تئاتر استفاده از زبان ترکمنی و بکارگیری المان و نمادهای بومی می‌باشد. رادیو گرگان در استفاده از زبان ترکمنی روش ابتکاری اعتدالی را برگزید . بواسطه اینکه این رادیو مربوط به ترکمن‌های ایران است. از تقلید صرف از زبان رسمیترکمنستان اجتناب نمود و از افتادن در ورطه‌ی لهجه‌های عامیانه رو به ضعف که در نتیجه عدم وجود آموزش کلاسیک زبان ترکمنی بدان دچار شده پرهیز نمود. ایجاد شورای داخلی ویرایش زبان ترکمن‌های ایران باعث شد تا یافتن معادل لغات و اصطلاحات ترکمنی همواره یکی از دغدغه‌های اصلی سناریست‌های این مرکز باشد.
در بخش تئاتر آزاد و سینما که عمدتا زیر نظر وزارت فرهنگ مدیریت می‌باشد هنرمندانی به شهرت رسیدند که غالباً از مکتب تئاتر بهره کافی برده بودند. و در فعالیت‌های سینمایی نیز مشارکت داشتند. مقوله اجرای نمایش یا سریال تلویزیونی و یا فیلم سینمایی در بین ترکمن‌ها دارای فراز مهمی است. در این زمان نادر ابراهیمی بواسطه ارتباط با جریان‌هایروشنفکری ترکمنی همچون خدرفروهر - آی محمد آی محمدی ودیگران به فکرنوشتن سناریو درباره‌ی ترکمن‌ها افتاد. کتاب آتش بدون دود که در هفت مجله منتشر گردید نتیجه همان تفکر ابراهیمی است او در اواخر حکومت پهلوی در ترکمن صحرا فیلمبرداری "گلن اوجا" شروع کرد. در نتیجه بسیاری از هنرمندان گمنام ترکمن به ایفای نقش در این سریالپرداختند. یکی از کسانیکه نقش اساسی در سریال گلن اوجا داشت مرحوم " آنا محمد تاریخی " ( متولد 1317 گمیشان - وفات 1365 گنبدکاووس ) بود. تاریخی یکی از شخصیت‌های برجسته تئاتر و تلویزیون قبل و بعد از انقلاب است. او در نمایش " سیاه" نوشته علی نصریان در پیش از انقلاب به ایفای نقش پرداخت. پس از انقلاب اسلامی نیز در نمایش‌های گوناگون حضور پررنگی داشت. از جمله نمایش‌های " وقتی کارگران نیاید" " ساقچی" که به جشنواره تئاتر فجر راه یافت. او در سریال یک اتفاق ساده نیز جز نقش‌های اصلی بوده است.
نورمحمد گوکلانی ( تولد 1324 - وفات 1372 ) یکی از معروف‌ترین هنرمندان ترکمن صحرا به شمار می‌رود. او در نمایش‌های " سنت " " اورال" به ایفای نقش پرداخت که این دو نمایش در جشنواره تئاتر سراسر کشور در ردیف بهترین‌ها شناخته شده است.
آنه قربان قلیج تاقانی ( تولد 1325 گنبد کاووس - وفات 1377 گرگان ) یکی از هنرمندان پرکار در عرصه‌های مختلف نویسندگی ، کارگردانی و بازیگری سینما و تئاتر و مجری برنامه‌های رادیو و تلویزیون بود.
او علاوه بر رادیو در فیلم‌های مختلف سینمایی و مستند کارکرده است. از جمله آغیز در پاییز 166 مستند محجوبی و غیره می‌باشد ( رجوع شود به کتاب مجموعه اشعار هنرمند فقید آنه قربان قلیچ تقانی - حکمدار بوسادیم - ایل آرسیندا).
آی محمد آی محمدی یکی از پیشکسوتان عرصه‌ی تئاتر است ایشان حدود 20 تئاتر را سناریو نوشته و یا بازیگری و کارگردانی کرده است . او در دهه اول انقلاب با تئاتر " موسی‌خان و اسب‌های دشت " شهرت زیادی کسب کرده، او که عمدتا در گنبد کاووس فعالیت‌های هنری داشته است یکی دیگر از کارهای او " زنی در زنجیر" است که در گرگان به اجرا درآمد . نمایشنامه " قارچوئین" و تولید یک آهنگ از آثار دیگر آی محمدی است که مورد توجه قرار گرفته است .
آنه محمد آج از بازیگران معروف گنبدی است. او در نمایش اورال ، موسی‌خان و اسب‌های دشت و قارچوئین و دهها نمایش دیگر به ایفای نقش پرداخته و از قضا خوب درخشیده است. موسی جرجانی یکی از فعالین عرصه‌های متفاوت هنر است او کارگردان و نویسنده 12 نمایشنامه است . ائ نمایشنامه‌هایی جون دلی دومرول ، توپراق و صعود و غیره را نوشته که برخی از آنان در جشنواره‌های استان و کشوری اکران شده و عنوان کسب کرده است ( نشریه فراغی شماره 28 مصاحبه با استاد موسی جرجانی ) 
اسفندیار قرنجیک ( متولد 1352 بندرترکمن مقیم گنبد ) در 1367 با نمایش " در صبح قریب" به کارگردانی منصور اساسی به ایفای نقش پرداخت. سپس به ترتیب در نمایش‌های زیر نقش آفرینی نمود : روح(1379) صندوقچه ( 1371) زبان گویا (1371) هدیه مند. پسرک دشت بان ( نقش تاج محمد قورکاجیق)(1375)- کوله بار (76) عروس باران (1377) آخرین پر(1379) آی ترک گون ( ترکمنی ) 1380 که در جشنواره تئاتر بین المللی فجر تهران 1380 عنوان بازیگر برتر را کسب نمود.
زنی در زنجیر(1382) پاره ، پاره خورشید (1382) اسفندیار قرنجیک هنرمند خوش ذوق و کاملاً آماده‌ای است که آینده‌ی درخشانی در عرصه‌ی بازیگری در انتظار اوست. 
قرنجیک در فیلم سینمایی یارش نقش اساسی بر عهده داشت که در سال 1387 از شبکه اول سیما اکران گردیده است. علاوه بر این موفقیت‌هااحتمال می‌رود در آینده از درخشش هنری وی خبرهای بیشتری می‌باید منتشر شود. در این بین از هنرمندان خوش نام حجازی و محمد خالد زاده نام برد که در ارتقای تئاتر گنبد سهیم هستند.
در اینجا بسیار مناسب است که از سهراب مغروری که سابقه‌ی طولانی دربخش تئاتر گنید بر عهده دارد و پیشکسوت این عرصه بشمار می‌رود یاد کرد. همچنین حسن رحیمی که تحصیلات آکادمیک رشته بازیگری را در دانشگاه تهران گذارنیده است ، خدمت زیادی در این عرصه برجای گذاشته است.
و در بخش ترکمنی عروس باران ، در آسمان آلاگل پرنده‌ای می‌خواند ، نیلبرگ و خوان هشتم را در کارنامه خود دارد و عناوین استانی و منطقه‌ای و کشوری را بدست آورده است. همچنین از تورج قدیرزاده کاگردان زنی در زنجیر و بازیگر نقش موسی خان یاد کرد که جامعه هنر استان مدیون اجرای هنرمدانه آنان است. نیز بجاست از لاریجانی رئیس انجمن نمایش گنبد یاد کرد که زحمات زیادی را برای رونق تئاتر گنبد متحمل گشته است . همچنین قدردان همه هنرمندانی باید باشیم که در این مقاله نامشان از قلم افتاده است . امید آن است که علی اصغر نادعلی در پایان‌نامه خود که اختصاص به هنر تئاتر و هنرمندان گلستان دارد و خود از هنرمندان بنام است. اسامی کلیه دلسوختگان وادی هنر مندرج نموده باشد در پایان جا دارد از اسفندیار قرنجیک به خاطر ارائه اطلاعات مکتوب درباره آنه محمد تاریخی و نور محمد گوکلانی و نیز ارائه تصاویر ارزشمند قدردانی کنیم.
بعنوان تکلمه اضافه می‌نمایم که در کمتر از یک دهه‌ی گذشته از شهر بندرترکمن گروه هنری به نام " آلادا" شکل گرفتند که به اجرای نمایش طنز در مراسم معمولی عروسی و غیره پرداختند این گروه کم اهمیت بواسطه انتقال مفاهیم و رفتارهای عامیانه و همگن با فولکور و اعتقاد توده‌های مردم مورد توجه قرار گرفت. اعضای تشکیل دهنده گروه " آلارا" نیز بدون اینکه از تحصیلات عالیه و آکادمیک در رشته تئاتر برخوردار باشند، بواسطه عمق آشنایی آنان با زوایای فرهنگ ترکمن به محبوبیت بسیاری نایل شدند . بگونه‌ای که سی دی اجرای برنامه‌های آنان دست به دست گشت و هر روز برطرفداران آنان افزوده گردید. فریدون مسکین کلته در هسته اصلی این گروه بشمار می‌روند. نکته جالب توجه آنکه فریدون مسکین کلته از موقعیت هنری خود در بین مردم بندرترکمن سود جست و در انتخابات شورای شهر با آراء قابل توجهی پیروز گردید گروه آلارا با اینکه یک عضو خود به نام بهروز را از دست داد لیکن در مراکز دانشگاهی و غیره به اجرای نمایش پرداختند و با استقبال زیاد دانشجویان نیز رو به رو هستند.