نگاهی به آثار خطی فارسی باکو تحقیق از: نصیب گویوشف
در مقدمه ترجمه روسی فهرست جامع چارلز استوری که در سال 1972 در مسکو به چاپ رسیده است ، تعداد کتب خطی فارسی بیش از 200 هزار نسخه اعلام شده است
در مقدمه ترجمه روسی فهرست جامع چارلز استوری که در سال 1972 در مسکو به چاپ رسیده است ، تعداد کتب خطی فارسی بیش از 200 هزار نسخه اعلام شده است (1) . ولی در زمان انتشار این منبع آخرین اطلاعات درباره نسخ خطی موجود در کتابخانه های ایران، به ویژه کتابخانه های آستان قدس رضوی و آیت الله مرعشی و غیره ، همچنین گنجینه های آسیای میانه، ترکیه و جمهوری آذربایجان در دست نبوده و بهمین دلیل آمار کلی کتب خطی فارسی بین 300 -250 هزار نسخه تخمین زده می شود.
دکتر خالد اف از استادان برجسته روسی آمار کلی کتب عربی را بیش از 650 هزار نسخه اعلام کرده و در عین حال معتقد است که این رقم بالغ بر یک میلیون نسخه می باشد (2) .
طبیعی است که آمار فوق کامل و جامع نمی باشد، بطوریکه تعداد قابل توجهی از نسخه های خطی موجود در کتابخانه های شخصی و جاهای دیگر هنوز فهرست نویسی نشده است و از سوی دیگر ، مقداری از اسناد و میراث خطی در گوشه و کنار جهان پراکنده شده و به همین دلیل محققان در زمان حاضر اطلاعات دقیق درباره تعداد و مشخصات میراث خطی فارسی در دست ندارند.
یکی از دلایل اصلی انتشار میراث خطی فارسی در خارج از محدوده این سرزمین با مقام و نقش زبان و فرهنگ ایرانیان در ایجاد و تکامل آثار ادبی و علمی جهان اسلام ارتباط دارد. در تألیف آثار مسلمین که اصولاً از زبانهای عربی ، فارسی و ترکی استفاده شده است، زبان فارسی بعداز عربی جای دوم قرار دارد.
بسیاری از ادیبان ، عارفان ، دانشمندان آسیای صغیر ، قفقاز ، آسیای میانه ، پاکستان و شبه قاره هند آثار خود را علاوه بر زبانهای مادری و عربی به زبان فارسی نیز تألیف می کردند.
در این رابطه نقش و خدمات آذری ها در تألیف آثار فارسی بیش از ملل دیگر قابل توجه و تأمل است. جمعی از سخن سرایان فارسی زبان آذربایجان مانند نظامی گنجوی ، خاقانی شیروانی، صائب تبریزی ، مغربی تبریزی و غیره آثار ادبی خود را به فارسی سروده اند و همچنین بسیاری از شاعران آذربایجان از قبیل عمادالدین نسیمی ، شاه اسماعیل خطایی ، محمد فضولی ، سید ابوالقاسم نباتی و دیگران که در قرون اخیر می زیسته اند ، دو زبانه بوده و اشعار خود را به فارسی و ترکی آذری تألیف کرده اند.
برخی از شاعران آذربایجان دارای دو دیوان به زبانهای فارسی و آذری می باشند و اغلب ادبای آذری که قرن نوزدهم میلادی می زیسته اند، آثار خود را به زبان فارسی و آذری تألیف کرده اند.
گذشته از اینها، بسیاری از عرفا ، فضلا و علمای آذربایجان اغلب آثار خود را در رشته های مختلف به فارسی تألیف کرده اند. باید خاطر نشان ساخت، وقتی که مسأله فرهنگ و تمدن ایرانیان مطرح می شود ، آذربایجان و آذری ها را نمی توان از آن جدا دانست ، زیرا همه آنها در طول هزاران سال از مشترکات تاریخی ، فرهنگی ، دینی برخوردار بوده و در آفرینش ، تکامل و شکوفایی میراث علمی ، هنری و فرهنگی غنی سهم ارزنده ای داشته اند.
در تحقیق و تشخیص کتب خطی سه عامل – زبان ، نویسنده و صفحه آرایی مورد توجه قرار می گیرند ، یعنی زبان نسخه خطی چیست ، نویسنده آن کیست و توسط چه کسانی کتابت و صفحه آرایی شده است .
در شکل گیری و شکوفایی تمدن غنی اسلامی ، به ویژه علوم عقلی ، حکمت نظری و عملی ، ادب و عرفان نقش غیر عربها و از جمله ایرانیان قابل توجه بوده و نه تنها عربها، بلکه غیر عربها نیز آثار خود را به عربی می نوشتند.
ایرانیان در طول قرون گذشته تألیفات فراوانی به عربی داشته اند و بنابر این آثار خطی عربی که نویسندگان آنها ایرانیان بودند ، از میراث مشترک ایرانی و اسلامی بشمار می روند.
گذشته از آن ، ایرانیان هم نسخه آرایی و تذهیب کتب خطی اعم از عربی و فارسی را که نویسندگان آنها نیز ایرانی و یا غیر ایرانی بوده اند ، به کمال شکوفایی رساندند.
از این رو ، کتب خطی که توسط خوشنویسان ، مذهبان، نقاشان و صحافان ایرانی کتابت ، تزیین و صفحه آرایی شده اند، آثار هنر کتاب آرایی ایران محسوب می شوند و طبیعی است که نقش آذری ها نیز در این زمینه مهم بوده است. (3)
پس وقتی که مباحث تحقیق تاریخ نسخه آرایی ایران مطرح می شود، باید موارد یاد شده را در کانون توجه قرارداد. یادآور می شود ، در گنجینه نسخ خطی فرهنگستان علوم باکو علاوه بر آثار ادبی ، علمی و فلسفی و عرفانی ، شاهکارهایی از هنر خوشنویسان و مذهبان ایرانی و آذری نیز نگهداری می شوند.
انستیتوی نسخ خطی فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان به عنوان گنجینه آثار خطی اسلامی در سال 1950 تأسیس گردید که در آن چند هزار نسخه اسناد ، آثار و کتب خطی فارسی و ایرانی جمع آوری شده است.
تعداد کلی اسناد و میراث خطی و چاپی قدیمی به زبانهای عربی ، فارسی و ترکی در این گنجینه بالغ بر 45 هزار نسخه است. در زمان حاضر آمار کتب خطی فارسی در گنجینه باکو 5 هزار نسخه می باشد.
لازم به ذکر است که 70-80 درصد آثار خطی و میراث فرهنگی اسلامی این منطقه در دوره حکومت استالین تحت شعار مبارزه با فرهنگ ضد کمونیستی از بین رفته است ولی نخبگان و روشنفکران و فرهیختگان آذربایجان توانسته اند بخشی از کتب خطی را به حروف عربی در دیوارها و انبارهای ساختمانهای قدیمی مخفی کرده و نمونه های گرانبهای نبوغ بشر را به نسل های آینده منتقل نمایند.(6)
مطالعه و تحقیق اسناد و آثار خطی ایرانیان در گنجینه باکو توسط محققان فرهنگستان علوم آذربایجان و انستیتوی نسخ خطی انجام گرفته و می گیرد.
فعالیت علمی محققان باکو در زمینه کتب خطی را می توان به شرح زیر جمع بندی و خلاصه کرد:
1- فهرست نویسی (تهیه، تدوین و چاپ فهرست نسخ خطی فارسی در گنجینه فرهنگستان علوم آذربایجان)
2- تهیه و تنظیم متون انتقادی آثار ادبی شاعران ایران و آذربایجان و چاپ آنها
3- ترجمه برخی آثار مهم فارسی به ترکی و یا روسی
4- تحقیق در زمینه نسخه شناسی و کتاب آرایی
مورد اول ، باید ذکر کرد که تاکنون محققان انستیتوی نسخ خطی باکو 3 جلد از کتب خطی فارسی موجود در این گنجینه را فهرست نویسی کرده اند که سه جلد آن به زبان روسی به چاپ رسیده است.
فهارس یاد شده شامل کلیه مشخصات کتب خطی فارسی می باشد که طی آن نام کتاب ، نویسنده ، تاریخ تألیف ، موضوع و فصل بندیهای نسخ خطی ، تاریخ کتابت ، نام کاتب ، محل کتابت ، نوع خط ، مشخصات کاغذ و رنگ های مورد استفاده در صفحه آرایی و تزیین کتاب ، سرلوح و عناوین، نوع جلد و غیره ذکر گریده اند.
در صفحات برخی نسخ خطی می توان مهرهای شخصی را مشاهده کرد.
مهر ها و یادداشتهای موجود در صفحات برخی کتب خطی نشان می دهد که آنها از شهری به شهر دیگر و از دستی به دست دیگری منتقل گردیده اند.
گذشته از آن ، برخی از کاتبان علاوه بر نام خود، محل کتابت و تهیه نسخ خطی را نیز ذکر کردند.
بسیاری از آثار موجود در گنجینه انستیتوی نسخ خطی در تبریز ، اصفهان ، شیراز ، بغداد و سایر مراکز علمی و فرهنگی ممالک اسلامی کتابت وتهیه و طی قرون مختلف از جایی به جای دیگر منتقل شده اند.
در سال 1380 شمسی ، یک جلد فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی آکادمی علوم جمهوری آذربایجان (فهرست نامگو) توسط سازمان اسناد ملی ایران در تهران به چاپ رسیده است.
در زمان حاضر فهرست نسخ خطی فارسی مربوط به تاریخ نیز برای چاپ آماده هستند.
تصحیح متون ادبی و نشر آنها از محورهای اصلی فعالیت مراکز علمی خاورشناسی شوروی سابق بود و در این میان محققان فرهنگستان علوم آذربایجان نیز کارهای ارزنده ای انجام داده اند.
دانشمندان آذربایجان به تهیه متون انتقادی آثار خطی فارسی توجه بیشتری مبذول داشته و می دارند ، زیرا جمعی از ادبا و عرفای آذربایجان آثار و اشعار خود را به فارسی تألیف کرده و سروده اند.
از متون علمی و انتقادی آثار خطی فارسی که توسط محققان آذربایجان تصحیح و تهیه شده اند خمسه ی (پنج گنج) نظامی گنجوی، خمستین عبدی بیگ شیرازی ، مثنوی گلشن راز شیخ محمود شبستری ، دیوان اشعار امیر شاهی سبزواری و غیره قابل ذکر هستند.
برخی کتب خطی فارسی متعلق به نویسندگان و ادبای آذربایجان نایاب و کم یاب هستند و نسخه های آنها بیشتر در محدوده جمهوری آذربایجان پیدا می شود .
نسخه های دیوان اشعار رحمتی تبریزی، بهار شروانی ، عبدالخالق جنتی ، میر محسن نواب، عباسقلی آقا باکی خان اف ، سید عظیم شیروانی ، حیران خانم و غیره از این قبیل هستند.
در گنجینه نسخ خطی باکو بیش از 20 کتب خطی فارسی میر محسن نواب قره باغی که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی می زیسته است ، نگهداری می شود.
این نویسنده علاوه بر دیوانهای فارسی ، ترکی و تذکره ، دو مثنوی بحر الحزن و کنز المحن در مصیبت امام حسین (ع) و چند رساله در رد فرقه های بابی و بهایی تألیف کرده و کلیه نسخ آثار وی به خط مصنف کتابت شده اند.
تعدادی از کتب خطی گنجینه فرهنگستان علوم باکو از نظر کتابت و خوشنویسی ، تزیین و صفحه آرایی قابل توجه هستند که اشاره به برخی از آنها خالی از فایده نیست :
کلیات نفیس خاقانی شروانی کتابت شده در قرن نهم هجری از کتابخانه رضا قلی میرزا فرزند بهمن میرزا قاجار نسخه کامل و تزیینی است.
نسخه دو جلدی کامل کتاب انبیا نامه تألیف ابو اسحاق ابراهیم بن عبدالله حسین شبستری عیانی بسیار کمیاب است . میان کتب خطی خمسه نظامی چند نسخه قابل توجه هستند:
یک نسخه بسیار زیبا متعلق به قرن نهم هجری است که با خط نسخ کتابت شده و چند نسخه دیگر نیز از نظر صفحه آرایی و تصویر مینیاتور قابل ذکر است .یک نسخه بسیار زیبا و تزیینی با 27 مینیاتور متعلق به مکتب تبریز از نظر صفحه آرایی و هنر نقاشی حایز اهمیت می باشد.
مثنوی عرفانی گلشن راز از شیخ محمود شبستری ، نسخه فوق العاده زیبا به خط میر علی تبریزی دارای صفحات تزیینی و نقاشی شده از شاهکارهای هنر کتاب آرایی ایران است.
همچنین دیوان امیر شاهی سبزواری به خط سلطانعلی مشهدی با طرح صحافی ونقاشی کامل و طلا اندازی صفحات ، یک نسخه بسیار نفیس از بوستان سعدی شیرازی به خط همان سلطانعلی ، تاریخ کتابت 899 هجری قمری و دارای یک عدد مینیاتور زیبا و نیز دیوان خطی حافظ به خط هدایت الله بن شکرالله به تاریخ 1081 ، نسخه تزیینی با 7 مینیاتور زیبا از نسخ مهم فارسی بشمار می روند.
کتب خطی فارسی در گنجینه باکو علاوه بر آثار ادبی ، کلیه رشته های علوم رایج در قرون وسطی را بشرح زیر در برمی گیرد (5) :
- علوم قرآنی ، حدیث و معارف اسلامی ، - اصول ، فقه، کلام، عقاید، - اخلاق و عرفان، - منطق، فلسفه و حکمت، - تاریخ، جغرافیا، ملل و محل، - طب ، داروشناسی، شیمی و معدن شناسی ، ریاضی ، جبر و هندسه . موسیقی ، - نجوم و اختر شناسی . برخی آثار خطی فارسی موجود در گنجینه باکو در هیچ کدام از کتابخانه ها و موزه های معروف دنیا نبوده و در فهارس آنها ذکر نگریده اند. در این بین اشاره به دو کتاب خطی پر حجم که در پزشکی و داروشناسی تألیف شده است، ضروری به نظر می رسد . عنوان کتاب اول ارواح الاجساد و نویسنده آن شمس الدین بن کمال الدین کاشانی است.
در مقدمه نسخه حاضر گفته می شود که نویسنده قبل از تألیف این کتاب ، آثار جالینوس ،بقراط ، ذکریای رازی ، ابن اسحاق ، ابن سینا ، ابن بیطار، ابو سهل مسیحی و سید اسماعیل گرگانی را بدقت بررسی کرده و بر اساس مطالعات و تجربیات خویش آن را به رشته تحریر درآورده است . این کتاب مشتمل بر دو بخش در پزشکی (34 باب) و داروی سازی (40 باب )می باشد.
کتاب دوم ذخیره نظامشاهی نام دارد و نویسنده آن رستم گرگانی است. این عنوان در فهرست منزوی نیامده است . نویسنده آن را به نام ابوالفتح نظامشاه پادشاه دکن(هند) تألیف نموده و نسخه حاضر در عصر نویسنده کتابت شده است در مقدمه این نسخه آمده است : این ترجمه فارسی کتاب المغنی ابن بیطار در دارو سازی و پزشکی است که نویسنده آن را با مطالعات و تجربیات خود تکمیل کرده است.
تعدادی از کتب خطی فارسی از گنجینه باکو تحت عنوان جُنگ های ادبی که شامل گزیده ای از اشعار سخنوران فارسی زبان هستند، نسخه های منحصر به فرد محسوب می شوند.
تهیه کنندگان جنگ های خطی این مجموعه را بنا به ذوق سخن سنجی و درایت خود بصورت گلچینی از نمونه های زیبای شعر فارسی در آورده اند. برخی از جنگ های خطی دو زبانه و یا سه زبانه بوده و اشعار فارسی، عربی و آذری در یک نسخه جمع آوری شده و تعدادی از آنها حاوی غزلیات و برخی دیگر نیز شامل تک بیتها و قطعاتی از اشعار سخنوران مختلف می باشند و گاهی اشعار 50 تا 250 سخنور در یک جنگ (بیاض) جمع آوری شده است.
انواع جُنگ های خطی نیز متفاوت بوده و نویسندگان در انتخاب اشعار برای گنجانیدن در مجموعه خود با پیروی از روشهای جداگانه موضوعات ، مفاهیم و تعبیرات خاصی را ملاک قرارداده و نوعی مقدمه تحقیق و نقد تطبیقی آثار شعرای آذری و ایرانی را فراهم آورده اند. کتب خطی که به خط مصنف تحریر و یا روی نسخه اصل کتابت شده اند به عنوان منابع معتبر اهمیت بیشتری دارند و برخی از آثار خطی کم یاب نیز از این قبیل هستند و در این رابطه به ذکر چند نسخه خطی از گنجینه باکو اکتفا می کنیم:
" تذکره گلشن محمود اثر محمود میرزا قاجار که در سال 1236 هجری قمری به خط مصنف کتابت شده ، مجموعه ی "رسایل شیخ بهایی" که از روی نسخه اصل کتابت شده ، " رجوم الشیاطین" تألیف حاج کریم خان ابن ابراهیم در عرفان که به خط مصنف کتابت شده ، مشاغل "الانوار فی مجالس الابرار" تألیف عبدالکریم بن محمد باقر در مقامات ائمه و حقیقه محمدیه و مقامات عرفانی که در کتابخانه های دیگر موجود نیست ، نویسنده آن در مقدمه می گوید ، وی از دودمان ملامحسن فیض کاشانی بوده و این نسخه نیز به خط مصنف تحریر شده است.
ترجمه آثار خطی فارسی به ترکی آذری محور دیگری از فعالیت محققان فرهنگستان علوم جمهوری آذربایجان است که برخی از آنها را یاد آور می شویم : تنسوق نامه ایلخانی ، زیج ایلخانی، اخلاق ناصری ، بیست باب در اسطرلاب ، اوصاف الاشراف از آثار خواجه نصیر الدین طوسی ، ترجمه بخشی از کتاب تحفه ی حکیم مومن و غیره . چنانکه در آغاز این مقال اشاره شد ، جمعی از کتب خطی فارسی از نظر هنر صفحه آرایی ، تذهیب و خوشنویسی شایان توجه بوده ومیراث گنجینه ی باکو نه تنها بصورت منابع اصیل ، اندوخته های ادبی و علمی گذشتگان را به نسل آینده منتقل می کنند، بلکه به عنوان آثار هنری خوشنویسان ، مذّهبان و مصّوران و نقاشان ایرانی قابل تأمل هستند. عناوین و جداول تزیینی و مرصع ، سرفصل های مذهب و مرّصع با رنگهای طلایی، قرمز ، آبی ، نقره ایی ، لاجوردی و شنگرفی ، سرلوح و سر ترنج کتیبه ای مزین به نقوش اسلیمی و ختایی ، حواشی تشعیر سازی شده ، صفحه آرایی با دو عنوان مقابل هم ، مرقع سازی و حاشیه سازی ، تذهیب اوراق به طلا اندازی بین السطور از ویژگیهای هنر نسخه آرایی کتب خطی فارسی به شمار می روند که باید مورد توجه محققان قرار گیرند. گفتنی است که بهترین شاهکاریهای هنر مینیاتور ایران و آذربایجان در کتب خطی فارسی متجلی شده و نسخ خطی گنجینه باکو از نظر شناخت مکاتب و اسالیب رایج در این نوع نقاشی منابع اصیل و ارزنده بشمار می روند . کتب خطی فارسی علاوه بر نقاشی و صفحه آرایی از نظر جلد سازی و صحافی نیز دارای اسالیب و انواع خاصی می باشند. جلد ضربی دارای ترنج و لچک و کتیبه ، جلد روغنی با نقش های طبیعی و گل و بوته ، جلد معرق ضربی دارای سر طبل و شمسه منقش و طلایی از این قبیل هستند.
جلدهای بیرونی دارای حاشیه ای از لوحه های مستطیل شکل و آذینهای گل چهار پر و نوار طلایی و قالب مهر کوبی شده می باشند و طرح کلی این لوحه ها شامل نقش ترنجی است که روی محور عمودی باریک به سر ترنج های کوچک تر منتهی می شود.
واما جلد های درونی به منبت کاری نقوش ظریف گل و بوته و یا لچک ها و ترنج میانی مزین شده و گاهی نیز در آنها تصاویر حیوانات و مرغان میان درختان و گلها منقش شده و به صورت نقاشی مینیاتور در آمده اند.
در پایان این مقاله می توان وظایف خطیری که در زمینه تحقیق آثار خطی فارسی در برابر محققان باکو قرار دارند به شرح زیر خلاصه کرد:
1- تسریع در امر تهیه و چاپ فهرست نسخ فارسی و ارتقای سطح تحقیق آنها
2- تدوین و تنظیم متون انتقادی آثار مهم خطی
3- تحقیق ، نقد، ترجمه و چاپ آثار نایاب فارسی که تنها در باکو موجود هستند.
4- پژوهش و تجلیل مبانی هنر کتاب آرایی ایران بر اساس منابع خطی
5- گسترش روابط و همکاری با گنجینه های خطی و مراکز میراث فرهنگی ایران و سایر کشور های دنیا به منظور مبادله تجربیات علمی و تبیین روشهای جدید برای ارتقای سطح شناخت آثار خطی ایرانی .
Sources:
1. C.A. Storey. Persian Literature(trans .to Russian). Vol. 1.Moscow.1972.P.42
Tradition. 2 . A.B. Khalidov. Arabic Manuscript s and Arabic Manuscript
Moscow 1985.p.263.
3. O. AKhimushkin. ThePersian manuscripts. " The Rule of manuscripts in Oriental
Culture" (in Russian) . Moscow .1987.P.355-358
4. N. Geyushov . The Catalogue of Persian manuscripts. Azerbaijan Academy of
Sciences (in Russian). Vol .1. Baku . 1994.P.5
5. N. Geyushov . N.Nacafov. The Catalogue of Persian manuscripts . Azerbaijan
Academy of Sciences (in Russian). Vol . 2 . baku . 2001.p.8.
6. The Manuscript' s treasure of Azr baijan. Baku. 1983.P.5-7.
منبع:www.bonyadeardabil.ir
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی