معرفی بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز



کتابخانه مرکزی تبریز از بخش های متعدد و مختلفی همچون سالن مطالعه عادی و سالن ویژه پژوهش و نشریات جاری، بخش های خدمات رایانه ای و خدمات فنی و مرمت و صحافی، بخش اداری و پشتیبانی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و سالن ویژه ارتباطات انفورماتیک و آزمایشگاه نسخ خطی، سنگی، سربی و ... تشکیل یافته است.

در این میان بخش نسخ خطی دارای آثار فاخر و ارزشمندی است که همچون مرواریدی در دل صدف نگهداری می شود. لذا برای آشنایی بیشتر مخاطبین به معرفی جامع و مبسوط این بخش از کتابخانه مرکزی تبریز می پردازیم.

بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز:
بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز بعد از کتابخانه ملی از معدود کتابخانه هایی است که گنجینه های نفیس و بسیار ارزشمندی را در خود جا داده است. در این بخش همچنان که از اسمش پیداست کتابهای خطی، چاپ سربی و سنگی و نیز برخی اسناد تاریخی و تعدادی قطعات نقاشی و عکس در قسمت هایی مجزا از هم نگهداری می شود.
تعداد نسخه های خطی این بخش حدود 3 هزار و 298 جلد است که به بیش از 4 هزار عنوان کتاب می رسد. قدیمی ترین کتابی که در این بخش نگهداری می شود نسخه خطی "انجیل رسولان" است که قدمتی هزار و دویست ساله دارد. برخی از آثار نفیس و قدیمی که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود در زیر به معرفی آنان می پردازیم:

انجیل رسولان:
چنانکه گفته شد کتاب نفیس و فاخر "انجیل رسولان" قدیمی ترین نسخه خطی است که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود. این کتاب بر روی پوست ماهی نوشته شده است. زبان آن سریانی (آشوری) و خط به کار رفته در آن از خطهای نیمه زنده دنیا به حساب می آید. انجیل رسولان از نظر قدمت، قدیمی ترین کتاب موجود در کتابخانه مرکزی تبریز است که تا به حال ترجمه و چاپ نشده است. انجیل رسولان 80 سال پیش در اختیار یک ایرانی بود. وی قصد داشت این کتاب ارزشمند را در خارج از ایران بفروشد. اما دولت وقت مانع از انجام این کار می شود و کتاب را به انجمن ایالتی آذربایجان تحویل می دهد و بعد از آن در اختیار کتابخانه تربیت قرار می گیرد و از آنجا به کتابخانه ملی تبریز تحویل داده می شود.
گفتنی است این کتاب حدود 800 سال قبل توسط داوید بن ملک شاه در روستای موش آباد از توابع آذربایجان غربی مرمت شده است. این کتاب نفیس اخیراً به ثبت ملی رسیده است.

وقف نامه ربع رشیدی:
از دیگر آثار فاخر موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز "وقف نامه ربع رشیدی" است که به قلم خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی نوشته شده است. این اثر ارزشمند نیز بیش از 700 سال قدمت دارد و موضوع آن وقفیات املاک و دارایی های مربوط به خواجه است که به ربع رشیدی وقف کرده است. کاغذ این کتاب از نوع خان بالیغ است که در آن دوره زیاد مورد استفاده قرار می گرفته است.
خواجه رشیدالدین در این وقف نامه اطلاعاتی دقیق و مستند درباره شیوه فعالیت های علمی-آموزشی تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پیشبرد توسعه امور فرهنگی و آموزشی و نکاتی درباره احوال شخصی اش نوشته است.
خواجه رشید‌الدین در پایتخت ایلخانیان و در گذرگاه کاروان‌های خاور و باختر یکی از بزرگترین تأسیسات روزگار کهن شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاههای صنعتی، پارچه بافی، کاغذ سازی و آهنگری و ... را پدید آورد.
او برای تأمین پشتوانه مالی برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف «ربع رشیدی» کرد. این موقوفات عمدتاً در ایران قدیم، ‌بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و‌ سوریه بودند.
وقف نامه ربع رشیدی در سال 86 در حافظه جهانی به ثبت رسیده است.

شرح اصول کافی و کلیات امیرعلی شیر نوایی و ...:
از دیگر آثار ارزشمند موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز کتاب "شرح اصول کافی" به قلم ملاصدرا است که قدمت 400 ساله دارد. کاغذ کتاب فوق از نوع سمرقندی است و نسخه خطی "کلیات امیرعلی شیرنوایی" از دیگر آثار گران بهایی است که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود. این کتاب هم از نظر آرایه های هنری بسیار فاخر است و تنها نسخ درباری موجود است که از زیبایی ظاهری فراوانی برخوردار است و تنها نسخه ای است که به صورت کامل به دست ما رسیده است و تا به حال نیز چاپ نشده است.
کتاب "زیج الغ بیک" از دیگر آثار نفیس بخش نسخ خطی است که در موضوع ستاره شناسی و نجوم نوشته شده و 600 سال قدمت دارد و کاغذ آن از نوع خان بالیغ است و "دیوان صائب تبریزی" نیز از آثار دیگر موجود در این بخش است که حدود 350 سال پیش از این توسط صائب تبریزی نوشته شده است.

کتابهای چاپ سنگی و سربی:
در قسمت دیگری از این بخش کتابهای چاپ سنگی و سربی نگهداری می شود. تعداد کتب چاپ سنگی و سربی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز حدود 5 هزار و 500 جلد است. به عنوان مثال کتاب "مرات عثمانی" تنها کتاب چاپ سنگی است که بر روی آن تذهیب و نقاشی کار شده است و از کتابهای چاپ سربی نیز می توان به کتاب "جام جهان نما" اشاره کرد. این کتاب قدیمی ترین نسخه چاپ سربی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز است و 285 سال قبل از این چاپ شده است.

شرایط نگهداری کتابهای نسخه خطی:
نگهداری کتابهای بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز تابع رعایت شرایطی است. مثلا محلی که کتب نفیس خطی در آن نگهداری می شود باید هوایش تصفیه شود و رطوبت آن باید در حدود 48 الی 55 درجه با نوسان یک درصد و دمای هوا نیز باید حدود 18 تا 22 درجه با نوسان یک درصد باشد. همچنین این کتابها نباید در برابر تابش مستقیم نور قرار گیرند.
کتابهای بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز در حال حاضر به دو روش سنتی و مدرن در برابر برخی آفت ها محافظت می شوند.
شیوه کار در بخش سنتی به این طریق است که تنباکو و توتون را در لیوان یکبار مصرف می ریزند و در کنار قفسه ها می گذارند تا کتابها از هجوم موریانه ها در امان باشند. اما روش مدرن حفاظت کتابهای نفیس به گونه ای متفاوت تر از روش سنتی است.
در این روش دستگاهی به نام IFUS یا آفت زدا، کار حفاظت از کتابها را بر عهده دارد. این دستگاه که دارای قفسه های شبکه دار است حدود 30 الی 40 کتاب را در خود جای می دهد. برای آفت زدایی کتاب ها در روش مدرن از 2 دارو به نام های "پارادی کلور" و "بنزن و تیمول" استفاده می شود. به این صورت که داروها داخل یک هیتر گذاشته و دریچه های دستگاه آفت زدا بسته می شود و کتاب ها شروع به آفت زدایی می شوند. این فرایند 15 روز طول می کشد. کتابها بعد از آفت زدایی در حدود 15 سال دیگر نیز می توانند عمر مفید داشته باشند.
شایان ذکر است برای کتب نگارش جدید 25 گرم و برای کتب قدیمی 50 گرم از داروهای فوق الذکر استفاده می شود.

کاغذ های رایج در کتب نسخ خطی:
کاغذ بیشتر کتابهای موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز از نوع بسیار مرغوب است که در زمان و روزگاران خود زیاد به کار می رفته است. مثلاً کاغذ خان بالیغ، سمرقندی، بغدادی، اصفهانی، دولت آبادی، شامی و کاغذهای هندی و فرنگی.
برای مرمت کتابهایی که از این نوع کاغذها استفاده شده است نیاز به کاغذی به نام "تی شو" است. کاغذ "تی شو" در کشور ژاپن تولید می شود.

نحوه استفاده مراجعین از بخش نسخ خطی:
نسخه های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز با توجه به مطالب و موضوع و محتوی در 4 طبقه دسته بندی شده اند.
دسته اول کتابهایی هستند که تعدادشان کم است و در واقع نسخه های منحصر به فرد هستند و مشابه بیرونی ندارند مثل وقف نامه ربع رشیدی، انجیل رسولان و ... .
دسته دوم و سوم کتابهایی هستند که مشابه بیرونی دارند؛ اما اغلاط این نسخه ها بسیار کم است و دسته چهارم نسخه هایی هستند که 4 تا از آنها موجود هستند و از آن نیز چاپ شده و در حال حاضر در بیرون نیز موجود است.
کتابهای دسته اول به هیچ وجه در اختیار مراجعین قرار نمی گیرد؛ مگر تحت شرایطی خاص. مثلاً در بازدیدهای مهم کشوری و خارج از کشور، اما کتابهای سایر دسته ها به صورت فیلم و سی دی اسکن شده در اختیار مراجعین قرار داده می شود.

موضوعات نسخ خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز:
نسخه های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز در موضوعات مختلفی چون اخلاقی، عرفانی، مذهبی (تفسیرها و شرح ها)، تاریخی، حکومتی، سیاست، دخل و خرج حکومتی، انواع لغت نامه های علمی، هندسی، ریاضی، نجوم، هیات و گیاهان دارویی، دیوان شاعران، تذکره ها، جنگ ها و ... هستند.

نحوه تامین کتب این بخش:
بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز تیمی به نام مقومین دارد. این افراد کتب ارائه شده به بخش نسخ خطی را بررسی می کنند. آنها این کتب را از حیث نوع جلد، نوع کاغذ، ارزش موضوعی و اینکه تا به حال چاپ شده یا نه و یک سری معیارهای دیگر بررسی می کنند. اگر این تیم بعد از بررسی، آنها را تائید کردند، کتابها قیمت گذاری و بعد از خریداری توسط کتابخانه مرکزی تبریز شناسنامه دار می شوند و بعد از خوردن شماره اموال به مخزن می روند.
البته بخش اعظم کتب این بخش از طریق اهداگران و خیرین تامین شده و خوشبختانه این سنت حسنه از طرف مردم با فرهنگ ایران اسلامی همچنان زنده نگه داشته شده است.

سیستم ایمنی بخش نسخ خطی:
برای نگهداری نسخه های خطی موجود در کتابخانه تبریز سیستم ایمنی خاصی تعریف شده است؛ به گونه ای که این بخش مجهز به دوربین های مداربسته است و بر روی برخی کتابهای نفیس نوارهای الکترو مغناطیسی نصب شده است که کار حفاظت از کتابها را انجام می دهند. همچنین این بخش مجهز به سیستم اطفای حریق است. این سیستم مجهز به گاز مخصوصی است که نه برای انسان و نه برای کتاب ها ضرری ندارد و بسیار هوشمند عمل می کند و قبل از هر حادثه ای اخطار می دهد.

منبع : نهاد کتابخانه های عمومی کشور