شولاریالی، شاعرینگ اصل آدی نورمحمد بولیپ، ادبی تخلصی عندلیب دیر. «عندلیب» عربچه سوز بولیب، بلبل معنیسینی آنگلاتیور. نورمحمد عندلیب، کهنه اورگنج ینگ «قرا مازی» قیشلاغیده دنیا گلیپ دیر. شاعر اوز آدینی نورمحمد غریب دیب گورکزیور، کوپی شعرلرینده اوزینی عندلیب غریب، عندلیب بینوا، بیچاره عندلیب، عندلیب بلاکش، یازیور. عندلیب نینگ مخمس لریندن بیرینده:

         فغان که بولمیشم اوز شهر و قیشلاغیمده غریب

                                                      کیشیم یـــوق آنی جنازمگـــه قیلغــای ترغیب

         بیتی، همده یوسف و زلیخا نینگ مقدمه سیده گی:

         برچه لری ایچره ایدیم من زبــون        عقلیم ایدی گاه خوش و گــه جنون

         گـــاه خرابــاتی ایشیمـــگه فغــــان        کلبـــه احزان ایـــدی منگـــه مکان

         بو صفت بیرله عمر سوردیم دریغ        نـور هدایت نی نیته ی توتدی میغ

         مصرع لری شاعرینگ آغیریاغداییندان حکایت اتیور. شاعر اوزی نینگ قچان دوغیلانلیغینی معلوم اتمأندیر. اما او «یوسف و زلیخا» داستانینداقی مقدمه نی یازانینده خیوه ده شاه غازی حکمرانلیک ادیشینی قید ادیپدیر. مونس و آگهی نینگ «فردوس الاقبال» اثرینده و باشقه منبع لرده شاه غازی خان نینگ میلادی 1765 ـ 1767 ییل لردا حکمرانلیک اده نی گورکزیلیور. عندلیب یوسف و زلیخا داستانی نینگ «خانیمیز شاه غازی حمایت ایدی» دیه ن مصرعیندن، شاه غازی حکمرانلیگی نینگ ایرکی دورلرینده یازان دییش ممکن. او مقدمه نینگ آخرینده اشاقداقی بیتلری گتیریور:

                       برچه خلایق ایچیده بد ایشیم         یتدی اللیک بیشگه منینگ بو یاشیم

         دیمک، اثر یازیلان ییل لارینده (1765 ـ 1766 ) نورمحمد عندلیب 55 یاشدا بولان بولسه، اول تخمینا 1710 ـ 1711 ییل لاردا دوغیلان بولیشی گره ک. عندلیب اثرلری بیلن تانیشیب چیقیش شونی گؤرکزیور که اول اوز زمانه سی نینگ بیلیملی، معرفتلی و دانشمند کیشی لریندن بولان و مدرسه تحصیلینی گوره ن، گون دؤغار ادبیاتینی، نظامی گنجوی، امیرخسرو دهلوی، حافظ، مولاناعبدالرحمن جامی، سید عمادالدین نسیمی، علیشیرنوایی، فضولی، میرزا عبدالقادر بیدل، بابا رحیم مشرب اثرلرینی و باشقه بیر قطار تاریخی و ادبی کتاب لری چونگور اوقاب دیر.

         نورمحمد عندلیب قاچان وفات اده نی معلوم دأل. عندلیب ینگ دؤرادیجی لیگینی اوره نن عالملر، شاعری میلادی 1770 نچی ییلی وفات ادیب دیر دیب تخمین اتیورلار.

         نورمحمد عندلیب ینگ شعری میراثی بیزه چه دولی یتیب گلمأندیر. شاعرینگ دیوان دوزه نی یا که دوزمه دگی دوغریسینده حاضرچه هیچ خیلی معلومات یوق. اونینگ شعرلری میلادی 18 نچی عصر آخرلریندن باشلب تا 20 نچی عصر باشلاریناچا کاتبلر همده ادبیات مخلصلری طرفیندان غیته غیته گوچیریلیب بیزه چه یتیب گلیپ دیر، اما بو شعرلر آز مقدار ده بولیب، عندلیب ینگ شعری میراثینی دولی گورکزمه یور. عموما نورمحمد عندلیب ینگ حاضرچه بیزگه معلوم بولان شعرلری 35 سانی بولیب اوندن 23 سانیسی دورلی شاعرلارینگ غزل لارینا ادیلن مخمس لار اوچ سانی سی غزل، و بیش سانی سی بولسه اوزی نینگ مخمسی دیر. بو شعرلرینگ همه سی 1200 مصرعه یقین. دیمک شاعر دوست و یارلاری بیلن صحبت گیچه لرینده هرخیل حکایه لر، ارته کی ـ افسانه لر دینگلش مقصد ده موافق لیغینی قید ایتور. بولیالی فکرلر عندلیب ینگ بعضی شعرلرینده اوچره یور. شول مقصد ده شاعر ایپیک ژانرینه هم مراجعت ادیپ دیر. عندلیب طرفنیدان یازیلان: زین العرب، لیلی ومجنون، یوسف و زلیخا همده سعد وقاص منظومه سی خلق اورته سیده مشهوردیر. عندلیب اثرلری اره سیده سعد وقاص منظومه سی اوز شکلی بیلن باشقه اثرلریندن فرق اتیور. بو اثر نظم ده، مربع قالبیده یازیلان بولیب، دینی روح ده دیر.

         عندلیب استعدادلی شاعرو داستان یازیجی بولیپ غالمان، بلکه ترجمان هم دیر. او فارسی دیلیندهاکی آیریم اثرلرینی ترکی دیلینه ترجمه ادیپ دیر. جمله دن عندلیب طرفیندن ترجمه ادیلن اثرلردن بیزه «میرزاهمدم» داستانی معلوم دیر. داستان فارس دیلینده یازیلان بولیب، او اورته آسیا خلقلاری  نینگ آره سیندا گینگ یاییلیب دیر. حتی انقلاب دان اونگ قوقند ده 1905 نچی ییل ده نشر هم ادیلیب دیر.

         نورمحمد عندلیب یازمه ادبیات و خلق دورادیجی لیگینی اوز اثرلرینده غوشیب، همه ژانرلارده مهارت بیلن قلم اوران شاعردیر. عندلیب ینگ دؤرادیجی لیگینه منسوب شعرلرینگ کوپچیلیگی خلق دؤرادیجی لیگی  نینگ گویچلی تاثیری آستیده یازیلیپ دیر. اونداکی چپر شکل و مضمون هم خلق غوشغی لارینا منگزأپ گیتیور.

         عندلیب لیریکه سینده انسانی حس ـ دویغیلار، سویگی و صداقت موضوعلارینی ترنم ادیپ دیر. شاعر اوز شعرلرینده عشق و محبتی، یارا صداقت و وفدارلیگی، معشــوقه نینگ گوزللیگی و لطافتینی هیجــان بیــلن یازیور. نورمحمد عندلیب لیریک حجمیده کی چپر اثرلر ـ داستانلر یازیشه کتته اعتبار بریپ دیر. اول گون دوغار خلقلاری، آیراتینام اورته آسیا خلقلاری نینگ اره سیندا کوپ زمان لاردن بأری مشهور بولیب گلیون افسانه لار سوژه سیندان فایده لانان حالده، زمان اوچین مهم بولان مسأله لری چپر شکل ده آیتمانا حرکت اده ن شاعر دیر. عندلیب دؤره دن داستان لریندا اینگ مهملری : زین العرب، یوسف و زلیخا، و لیلی و مجنون داستان لری بولیب، اولر شاعری 18 نچی عصر ترکمن ادبیاتی نینگ بییک نماینده لریندان بیری درجه سینه گوتردی. بو اوچ داستان بیر خیل شکل ده ـ نظم و نثر ده یازیلیپ دیر.

         عندلیب دؤرادیجیلیگی 18 ـ 19 عصرلار ترکمن و اوزبک شاعرلری نینگ دؤرادیجی لیگینه برکتلی تاثیر گؤرکزدی. شیرمحمد مونس، مخلص یالی شاعرلار اونینگ غزل لریگه مخمس باغلادیلار. دولت محمدآزادی (مخدومقلی فراغی نینگ آته سی) مخدومقلی فراغی، شیدایی، عبدالله شاه بنده، معروفی، ملانفس، رضایی، فرقت، زاری، ذوقی، زیور یالی ترکمن، اوزبک و قره قلپاق شاعرلاری اونینگ داستان لرینداقی شعرلریندن تاثیرله نیب، نظیره لار یازدیلر. اوزبیک شاعری ذاکرجان فرقت، عندلیب ینگ لیلی و مجنون داستانینداقی:

         صیدینگ قویه بیر صیاد دلپاره ایکن مندیک

         مصرع سی بیلن باشلانیجی مخمس دن تاثیرله نن حالده، اوزی نینگ چقور اجتماعی مضمونی بیلن سوغاریلان مسدسینی ایجاد ایتدی.

         18 ـ 19 عصرلارده عندلیب داستان لری نینگ خیل مه خیل واریانت لری اورتا گلدی، اولرا دورلی کاتب و شاعرلر طرفیندان تازه تازه اپیزود لر گیرییلدی. ترکمن شاعری ملامورت، عندلیب ینگ لیلی و مجنون داستانینی غایتا ایشله دی. بییک ترکمن یازیجیسی قره جه بورونوف عندلیب داستانی نینگ اساسینده «لیلی و مجنون» اوپراسینی یازدی.

عندلیبینگ اثرلری نینگ بخارا، قره کول، اورگنج، خیوه، مرو، نور آته یالی جایلرده انقلاب دن اونگ دورلی کیشی لر طرفیندان کوچیریلن نسخه لری حتضر مسکو، لینینگراد، تاشکنت، دوشنبه، عشق آباد و باشقه شهرلرده ساقلانیور. نورمحمد عندلیب اثرلری انقلابا چا بیر نأچه مرتبه نشر ادیلیپ دیر.

محمدصالح راسخ

 http://www.jayhon.com/turkmenje/?p=221