موسیقی ترکمن‌های خراسان
به طور کلی موسیقی ترکمنی به سه شکل (سازی، آوازی و ساز و آوازی) اجرا می‌شود.
الف) سازی: در این شکل، نوازندگان تنها به نواختن دوتار برمی آیند و آوازی خوانده نمی‌شود.
ب) آوازی: (لالایی مادران «هوودی»)، (مولود خوانی)، (نوحه‌خوانی) و (ذکر)، از گونه‌های موسیقی آوازی بدون ساز هستند.
ج) ساز و آوازی: شورانگیزترین شکل اجرای موسیقی ترکمنی است. (نقل خوانی)، (شب‌خوانی)، (چوپانی خوانی) و (لاله خوانی) نمونه‌هایی از این شکل هستند.
● رایج‌ترین سازها در موسیقی ترکمن عبارتند از دوتار و کمانچه
▪ دوتار: که به آن «تامدیره» می‌گویند، شباهت زیادی به دوتار شمال خراسان دارد، با این تفاوت که انتهای دسته دو تار ترکمنی دارای یک زاویه انحراف به سمت بیرون است.
▪ کمانچه (قیجاق): این ابزار موسیقی در روزگار ساسانیان «قیجاق» نام گرفته، و در روزگار قاجاریه نخستین بار در مناطق ترکمن نشین رایج شد. در کنار این دو ساز از نی در شکل‌های مختلف آن «دیل تویدوک»، «قوشا تویدوک»، «قارقاتویدوک»نیز استفاده می‌شود. علاوه بر آن استفاده از زنبورک (قوپوز) هم در بین زنان رایج است.
● موسیقی و اویغورها
می‌گویند: هایسی ایله دولت گِلسه، باغشی بیلن اوزان گِلِر: اگر در بین ایل باغشی‌ها و اوزان‌ها زیاد شوند، سعادت به ایل روی آورده است.
اوزان‌ها زبان گویا و روایتگر درد و رنج مردم خود بودند. اوزان‌ها در شأن قهرمانان ایل حماسه‌ها می‌سرودند و در میان مردم از احترام بالایی برخوردار بودند؛ اما باخشی یا باغشی تعابیر متفاوتی دارد. «اسپنسکی» معتقد است اویغورها به کسی که می‌توانست خط اویغوری را بخواند، بخشی می‌گفتند. در زبان چینی کلمه باخشی از لفظ «پاکشی» به معنای استاد و کسی بوده که حالات شَمَن‌ها را به خود می‌گرفته است.
همچنین در متون بودایی اویغوری، باغشی به مفهوم روحانی بودایی استفاده می‌شده است؛ ولی در حال حاضر باغشی در میان ترکمن‌ها به خوانندگان ترانه اطلاق می‌شود که نسل بعدی اوزان‌ها هستند.
موسیقی ترکمنی به چهار سبک بخش می‌شود که براساس پراکندگی قومی و جغرافیایی در سرزمین‌های ترکمن‌نشین نام‌گذاری شده است:
۱) سبک سالیر – ساریق: در ترکمنستان امروزی، سرخس، مرو و ترکمن‌های تیره‌سالور در تربت جام از این سبک پیروی می‌کنند.
۲) سبک یموت – گوگلان: خود به چند شاخه فرعی بخش می‌شود و در این سبک داستان‌سرایی معمول بوده است. «چاودر – یول» هم از سبک یموت گوگلان پیروی می‌کند.
۳) سبک دامانا.
۴) آخال تکه.
در این سبک‌ها لهجه تفاوت دارد، سازها و آوازها یکی است. ولی تُن صدا، کِشش، غلظت، زیر یا نرم بودن صدا فرق می‌کند. مثلاً در سبک سالیر ساریق آواز با صدای بسته که دارای چرخش‌ها و لرزش‌های ظریفی است، اجرا می‌شود. در حالی که در سبک یموت گوگلان صدا از حنجره و با فشار ادا می‌شود.
موسیقی ترکمن، در چهار دستگاه مخمس، تشنید (تجنیس)، نوایی و قیریق‌لار اجرا می‌شود. به نظر می‌رسد موسیقی ترکمن تشابهات زیادی با موسیقی شمال خراسان در دستگاه تشنید (تجنیس) داشته باشد.
از معروف‌ترین هنرمندان ترکمن در خراسان می‌توان به «علیا قلی یگانه»، «آی محمد یوسفی»، «آنه مراد رستگاری» در شمال خراسان و «خان مراد مرادلی»، «غلام محمد پورسالاری» و «غفور بخشی» در تربت‌جام اشاره کرد.
منبع:www.turkmenleri.com
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی