نسخه‌های کهن آکادمی ملی علوم آذربایجان نویسنده: سید محمد حسین مرعشی
ذخیره نظام‌شاهی، قانون بوعلی و دیگر نسخه های نفیس
در مؤسسه نسخه‌های خطﻰ آکادمی ملی علوم آذربایجان (IMANS) دوازده هزار دست نوشته موجود است. درمیان آنها، مجموعه‌اى از نسخه‌های خطﻰ پزشکی قرون میانه فراهم آمده که در نوع خود در جهان کم نظیر است. این مجموعه غنی که شامل 363 نسخه می‌شود، به زبان‌های فارسی، عربی، آذری، ترکی و غیره است. از این مجموعه 222 نسخه به زبان فارسی، 71 به زبان ترکی و 70 نسخه بقیه به زبان عربی و زبان‌های دیگر است.
برخی از این کتاب‌ها که در مناطق مختلف استنساخ شده‌اند در جمهوری آذربایجان نسخه‌برداری یا به اتمام رسیده است.
این مجموعه دارای نسخه‌های کهنی است که تنها در این کتابخانه نگه‌داری می‌شود؛ نمونه‌هایی از این کتاب‌ها به شرح زیر است:
ذخیره نظام شاهی اثر رستم جرجانی
این کتاب را نباید با کتاب ذخیره خوارزمشاهی که زین‌الدین بن ابوابراهیم جرجانی در سده ششم قمری نگاشته، اشتباه کرد.
نسخه ذخیره نظام شاهی تا کنون (1385 شمسی)، در هیچ یک از فهرست‌ها و یا کتابخانه‌های جهان دیده نشده است. تاریخ تألیف کتاب معلوم نیست، اما به نظر میرسد نسخه حاضر و همچنین کتاب قرابادین شفائی در 954 هجری، در شهر دولت آباد هند، برای برهان نظام شاه، رونویسی شده باشد. این کتاب به توصیف داروشناختی گیاهان طبی، ترکیبات معدنی و دارویی می‌پردازد.
مطالب کتاب، نشان‌دهنده پیشرفت پزشکی و داروسازی در سرزمین‌های فارسی زبان و مناطقی که زبان فارسی رایج بوده، به ویژه در منطقه آران (جمهوری آذربایجان فعلی) میباشد. این نسخه هنوز (1385 شمسی) تصحیح و چاپ نشده است.
خصوصیات نسخه‌شناسی:487 برگ، اندازه 25 × 16 سانتیمتر. خط: نستعلیق؛ کاغذ: سفید؛ مرکب سیاه؛ عنوان‌ها شنگرف؛ جلد: چرم سیاه. صفحات نخست دارای سرلوح. شماره M220/5350 .
قانون در طب (کتاب دوم). اثر ابوعلی سینا
این نسخه که در 537 هجری در بغداد رونویسی شده یکی از کهن‌ترین نسخه‌های قانون در جهان است. جلد نخست قانون، یکی از مشهورترین آثار داروشناسی و پزشکی است و جلد دوم آن منحصر به داروشناسی و توصیف صدها داروی گیاهی و طبیعی است.
این نسخه 104 سال پس از درگذشت مؤلف استنساخ شده که از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است. این کتاب در سال‌های 1980 تا 1982 در تاشکند به زبان‌های ازبکی و روسی ترجمه شده است.
خصوصیات نسخه‌شناسی: کاغذ: نازک، سفید؛ مرکب متن: سیاه؛ عناوین: شنگرف؛ قطع 20× 18 سانتیمتر؛ تعداد برگ:681؛ شماره دستیابی MIS6/17026
تعدادی از کتاب‌های این مجموعه دارای نسخه های مکرر است، برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تحفه‌المؤمنین، اثر محمد مؤمن ، 33 نسخه مکرر (کامل یا ناقص)
- زادالمسافرین، اثر محمد مهدی (سده دوازدهم قمری)، 13 نسخه
- قرابادین، مظفر بن محمد شفائی (سده نهم قمری)، 9 نسخه
- اختیارات بدیعی، اثر حاج زینالعابدین عطار(سده هشتم قمری)، 5 نسخه
المقاله الثلاثون، اثر ابوالقاسم زهراوی
یکی از مجلدات این کتاب که به زبان عربی نگاشته شده، درباره جراحی و وسایل آن است. در این کتاب حدود دویست تصویر از وسایل جراحی که در قرون میانه در جهان اسلام به کار می‌رفته رسم شده است.
زهراوی (درگذشته 404؟ ق)، تنها مؤلفی است که تا این اندازه تصویر از وسایل جراحی را در کتاب خود آورده و شیوه استفاده از آنها را نگاشته است. این نسخه نادر، یکی از معدود نسخه‌های قدیمی این کتابخانه است که ترجمه آن به زبان روسی، به قلم پرفسور ضیاء نبی‌اف، در سال 1983، در مسکو انتشار یافته است.
این نسخه دویست سال پس از تألیف آن استنساخ شده است و به نسخه باکو نیز شناخته می‌شود. برخی مشخصات آن عبارتست از: کاغذ سفید ته نقش‌دار مرکب سیاه برای عناوین فصل‌ها با حروف درشت.
از دیگر نسخه‌های پزشکی این مجموعه می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- اختیارات بدیعی: اثر حاج زین العابدین عطار (سده دوازدهم قمری)
- کیفیات المجاهده: اثر منصور بن الیاس (سده یازدهم قمری)
- تحفه‌المؤمنین، اثر محمد مؤمن (سده یازدهم قمری)
- جامع بغدادی: اثر یوسف بن اسماعیل خویی (اصل این کتاب، اواخر سده هفتم قمری به زبان عربی نوشته شده که در این مجموعه ترجمه‌ای در قرون میانه از آن به زبان فارسی آمده است).
- کتاب مداوات: اثر عبدالمجید حکیم
- سراج الطب: اثر حسن بن رضا شیروانی
- فوائد الحکمه: اثر حاجی سلیمان قاجار ایروانی
- معالجات منفرده: اثر ابوالحسن مراغه‌ای
- خرقه: اثر مرتضی قلی‌خان شاملو اردبیلی
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی